Dyscalculie: kenmerken - tips aanpak rekenproblemen

Arja Kerpel

Redactielid wij-leren.nl l Projectleider bij Wij-spelen.nl

Geplaatst op 8 februari 2022

Wat is dyscalculie?

Dyscalculie is een rekenstoornis. Dyscalculie betekent letterlijk slecht (dys) rekenen (calculie). Bij dyscalculie heeft het kind problemen in het automatiseren van kennis en vaardigheden. Hierbij gaat het met name om het automatiseren van rekenfeiten en de toepassing daarvan in strategieën en procedures.

Wat is de oorzaak van dyscalculie?

Het is nog niet duidelijk waardoor dyscalculie precies wordt veroorzaakt, maar er wordt vanuit gegaan dat de grootste oorzaken in de hersenen. Wel wordt steeds meer aangenomen dat problemen met getalbegrip de belangrijkste oorzaak is van de rekenproblemen. Getalbegrip is een overkoepelende term voor verschillende aan elkaar verwante basisrekenvaardigheden. Deze rekenvaardigheden zorgen ervoor dat mensen met getallen kunnen werken en zijn de sleutel voor het kunnen rekenen. Getalbegrip houdt hiermee het volgende in:

Het begrijpen van hoeveelheden en de symbolen die die hoeveelheden representeren.
Het begrijpen van concepten als meer en minder, groter en kleiner
Het begrijpen van de volgorde van nummers: eerste, tweede, derde etc.
Het vergelijken van nummers
Het herkennen van relaties tussen losse voorwerpen en een groep van voorwerpen: zeven betekent een groep van zeven voorwerpen.
Het manipuleren van hoeveelheden

Getalbegrip is dus verantwoordelijk voor het kunnen begrijpen, vergelijken en manipuleren van hoeveelheden. Bij het rekenen spelen nog veel meer cognitieve factoren een rol, bijvoorbeeld: het werkgeheugen, het fonologisch bewustzijn, snel benoemen en het non-verbale redenatievermogen. Al deze factoren zouden daarmee ook een oorzaak kunnen zijn van dyscalculie, maar daarover bestaat nog te weinig duidelijkheid.

Doordat er zoveel verschillende oorzaken kunnen zijn van dyscalculie, kan dyscalculie op veel verschillende manieren tot uiting komen. Ook kan dyscalculie op verschillende leeftijden tot uiting komen. Dit komt doordat er in de lagere groepen op andere rekenvaardigheden een beroep gedaan wordt dan in de hogere groepen. In de lagere groepen wordt meer beroep gedaan op vaardigheden als getalbegrip, fonologisch bewustzijn en snel benoemen. In de hogere groepen wordt het rekenen complexer, waardoor er meer beroep gedaan wordt op het werkgeheugen en het non-verbale redenatievermogen.

Verschillende soorten dyscalculie

Een andere consequentie van de verschillende vaardigheden die een rol spelen bij het rekenen, is dat er verschillende soorten dyscalculie bestaan. Hierin bestaan verschillende verdelingen, waaronder de volgende van Kosc (1974):

Verbale dyscalculie: het hebben van moeite met het benoemen van verbale rekenkundige termen en relaties, zoals hoeveelheden, nummers, cijfers en operationele symbolen. Kinderen met deze vorm kunnen cijfers lezen of schrijven, maar hebben moeite met het herkennen van cijfers wanneer deze verbaal worden genoemd of wanneer ze dit moeten uitleggen.
Operationele dyscalculie: het hebben van problemen in het uitvoeren van rekenkundige bewerkingen en berekeningen. Dit probleem doet zich voor wanneer ze de bewerkingen moeten manipuleren, bijvoorbeeld plus in plaats van keer. Kinderen met deze vorm begrijpen cijfers en hun relaties vaak wel.
Lexicale dyscalculie: het hebben van problemen met het lezen van rekenkundige symbolen. Ook begrijpen ze deze symbolen en vergelijkingen niet. Kinderen met deze soort kunnen deze symbolen verbaal wel uitleggen.
Grafische dyscalculie: het niet kunnen opschrijven van symbolen en nummers. Kinderen met deze soort begrijpen deze symbolen en nummers wel, maar vinden het moeilijk om de bijbehorende symbolen op te schrijven.
Ideognostische dyscalculie: het hebben van moeite met het uitvoeren van mentale berekeningen en het begrijpen van rekenkundige concepten en relaties. Zo hebben ze moeite met hoofdrekenen en het onthouden van rekenkundige concepten.
Practognotische dyscalculie: het hebben van moeite met het manipuleren van rekenkundige objecten. Dit kan gaan om echte voorwerpen of objecten op papier. Denk hierbij aan opsommingen of vergelijkingen. Kinderen met deze soort kunnen rekenkundige concepten begrijpen, maar hebben problemen in het luisteren, vergelijken en manipuleren van rekenkundige vergelijkingen.

Feiten dyscalculie

Dyscalculie komt voor bij ongeveer 2-4% van alle kinderen. Sommige internationale onderzoeken zeggen rond de 6%.
Dyscalculie komt zowel bij jongens als bij meisjes voor, maar jongens hebben drie keer zoveel dyscalculie als meisjes.
Dyscalculie komt vaker voor bij kinderen met een laag geboortegewicht, vroeggeboorte of alcoholgebruik van de moeder tijdens de zwangerschap.
Dyscalculie kan erfelijk zijn.
De comorbiditeit bij dyscalculie is hoog. Dat wil zeggen dat er naast dyscalculie ook vaak sprake is van een andere stoornis, zoals een taalstoornis, een geheugenstoornis, een rijpingsstoornis, een aandachtsstoornis of een visueel-ruimtelijke stoornis. Concrete voorbeelden hiervan zijn dyslexie en ADHD.
Uit onderzoek blijkt een samenhang tussen dyscalculie en dyslexie
Dyscalculie wordt niet veroorzaakt door gebrekkig onderwijs.
Rekenproblemen worden in het basisonderwijs minder snel herkend dan leesproblemen, terwijl dyscalculie ongeveer even vaak voorkomt als dyslexie.

Rekenproblemen of rekenstoornis?

Als een kind rekenproblemen heeft, dan wil dat nog niet zeggen er sprake is van een rekenstoornis. Rekenproblemen horen bij het ontwikkelen van getalbegrip en reken- en probleemoplossende vaardigheden.

Als het inzicht van het kind toeneemt, verdwijnen veel rekenproblemen vanzelf. Een ander deel van de rekenproblemen vermindert na adequate didactische begeleiding. Bij een rekenstoornis verdwijnen de problemen niet, ook niet na langdurig (extra) instructie en oefenen.

Een ander verschil tussen rekenproblemen of een rekenstoornis is dat bij algemene rekenproblemen dit vaak iets te maken heeft met intelligentie. Bij dyscalculie is het soms mogelijk om ingewikkelde reken- of wiskundeproblemen te bespreken, maar lukt het snel uitrekenen niet. Bij algemene rekenproblemen kan dit vaak niet.

Wat zijn kenmerken van dyscalculie?

Hieronder volgen symptomen in de kleutertijd en vanaf groep drie. Een kind hoeft niet aan alle symptomen te voldoen om dyscalculie te hebben. Wel is het zo: hoe meer signalen, hoe groter de kans op dyscalculie.

Kenmerken bij kleuters

Het kind heeft moeite met rekentaal, rekenregels en symbolen.
Het kind heeft moeite met het vergelijken van hoeveelheden.
Het kind kan kleine hoeveelheden niet in één keer overzien.
Het kind kan niet vlot tot tien tellen en/of kan dit later dan zijn leeftijdsgenoten.
Het kind heeft moeite met synchroon tellen (tegelijk tellen en aanwijzen) en resultatief tellen (bepalen van aantal voorwerpen).
Het kind heeft een zwakke ruimtelijke oriëntatie en een gebrekkig richtingsgevoel.
Het kind kan vormen en kleuren niet snel benoemen.
Het kind vindt het moeilijk om constructies van blokken of lego na te bouwen.
Het kind heeft moeite met het (op de juiste manier) optellen van kleine hoeveelheden. Het zal er hier lang over doen.
Het kind heeft een zwak auditief geheugen en werkgeheugen, waardoor het cijfers minder goed onthoudt.
Het kind heeft geen belangstelling voor puzzels en telactiviteiten.
Het kind heeft moeite met het organiseren van voorwerpen in een logische volgorde.

Kenmerken vanaf groep 3

Het kind heeft weinig inzicht in het getallensysteem.
Het kind heeft moeite met het onthouden van rekenfeiten en rekenkundige benamingen.
Het kind slaat getallen over bij het tellen.
Het kind heeft problemen met de plaats van getallen en heeft weinig inzicht in het de getalopbouw. Schattend rekenen is erg lastig.
Het kind vindt het moeilijk om getallen die ze hoort of denkt op te schrijven en maakt veel fouten in het correct lezen en schrijven van getallen. Bijvoorbeeld: getallen omkeren.
Het kind is erg traag bij het maken van berekeningen. Hoofdrekenen is hierbij lastig en duurt lang.
Het aanleren en automatiseren van getal- en volumebetekenissen gaat moeizaam. Sommige onderdelen blijven hardnekkige problemen opleveren, zoals lange sommen, de sprong over het tiental en/of de tafels van vermenigvuldiging.
Het kind heeft moeite met het aanleren, onthouden en toepassen van oplossingsprocedures.
Het kind vindt het lastig om de instructie te onthouden.
Het kind heeft moeite met het meten van voorwerpen.
Het kind blijft eenvoudige procedures gebruiken. Bijvoorbeeld: het blijft op de vingers tellen in plaats van rekenen met tientallen.
Het kind pakt taken niet op een handige manier aan, maakt veel fouten bij een stapsgewijze aanpak en vindt het moeilijk om een strategie te volgen.
Het kind vindt het moeilijk om de essentie van een taak te doorzien en legt geen verbanden met eerder opgedane kennis of vergelijkbare opgaven.
Het kind heeft moeite met het afleiden van de rekensom uit tekstueel weergegeven opgaven.
Het kind heeft moeite met het inschatten van hoeveel iets is of hoe ver iets is of hoe snel iets gaat.
Het kind heeft moeite met het lezen van een kaart of routebeschrijving.
Het kind heeft een zwak kortetermijngeheugen en het langetermijngeheugen is minder efficiënt gestructureerd.
Het kind vermijdt spellen die strategie vereisen.

Wat zijn gevolgen van dyscalculie?

De gevolgen van dyscalculie kunnen groot zijn. Mensen met dyscalculie hebben hier last van in het dagelijks leven. Denk bijvoorbeeld aan het aflezen van prijzen in de supermarkt, het afrekenen bij de kassa en klokkijken.

Daarnaast kunnen kinderen en volwassenen een grote hekel hebben of krijgen aan rekenen en emotionele problemen krijgen, zoals faalangst, een negatief zelfbeeld, depressiviteit en gedragsproblemen.

Positieve kant van dyscalculie

Laten we de positieve kant niet vergeten. Kinderen met dyscalculie hebben hun eigen talenten. Vaak zijn deze kinderen creatief en artistiek. Ze kunnen erg vernieuwend zijn. Sommigen blinken juist uit in sport. Het is belangrijk om te letten op de talenten van het kind en een school of beroep te kiezen wat bij het kind past.

Diagnose dyscalculie

Het is belangrijk om dyscalculie vroeg te signaleren. Hoe eerder het kind passend onderwijs krijgt, hoe beter het is. Dit kan de ernst van de problemen verminderen en ervoor zorgen dat het kind beter meekomt in de klas.

Voor het stellen van de diagnose bestaan er drie criteria:

Ernst van de problemen: Bij een kind met dyscalculie gaat het rekenen veel moeizamer dan op grond van zijn/haar totale intelligentie verwacht mag worden. Dat wil zeggen: de rekenachterstand komt niet overeen met het vermogen tot leren op andere gebieden, zoals lezen.
Mate van achterstand in vergelijking met leeftijdsgenoten
Didactische resistentie: Kinderen met dyscalculie gaan ondanks veel en gericht oefenen (bijna) niet vooruit.

Voordat een diagnose gesteld wordt, moet uitgesloten zijn dat er een andere verklaring is voor de rekenproblemen. Bijvoorbeeld door slecht onderwijs, didactische verwaarlozing of een andere stoornis. Ook moet de school kunnen aantonen dat met een halfjaar lang intensieve hulp de achterstand niet afneemt.

De diagnosticus kan een dyscalculieverklaring afgeven. Hierin staat op welke gebieden de rekenproblemen zich voordoen en welke specialistische hulp nodig is. Ook staat erin welke voorzieningen en aanpassingen het kind nodig heeft.

Protocol ERWD rekenproblemen

Het Protocol Ernstige RekenWiskunde-problemen en Dyscalculie (ERWD) biedt een stappenplan voor passend rekenwiskundeonderwijs aan alle leerlingen in de leeftijd van 4 tot 12 jaar in het basisonderwijs, het speciaal basisonderwijs en het speciaal onderwijs. Het protocol biedt handreikingen voor de preventie van rekenwiskundeproblemen. Deze preventie begint al vanaf de kleuterklassen. Er staan richtlijnen in om problemen vroegtijdig te signaleren en te verhelpen. Het doel is om de kwaliteit van de begeleiding van leerlingen met ernstige rekenwiskundeproblemen of dyscalculie te verhogen.

Tips voor de leerkracht

Als afsluiting nog enkele concrete tips voor de leerkracht:

Geef het kind meer instructie- en oefentijd, bijvoorbeeld door middel van verlengde instructie of preteaching.
Zorg voor uitgebreide inoefening aan de hand van de volgende stappen: eerst voordoen, dan samen doen, tenslotte zelf doen.
Biedt één strategie tegelijk aan. Doe dit dan intensief.
Oefen de deelvaardigheden expliciet.
Beperk de momenten van zelfstandig werken.
Geef dagelijks automatiseringsoefeningen.
Geef directe feedback; moedig aan en geef positieve feedback.
Laat het kind hulpmiddelen gebruiken bij rekenen, bijvoorbeeld concreet materiaal. Gebruik dit ook bij je instructie.
Geef extra tijd bij toetsen.
Visualiseer meer door middel van concreet materiaal of tekeningen.
Geef rekentoetsen op een lager niveau.