Basisontwikkeling voor peuters en de onderbouw

Arja Kerpel

Redactielid wij-leren.nl l Projectleider bij Wij-spelen.nl

Geplaatst op 1 juni 2014

>> Basisontwikkeling bij OGO direct bestellen.

Ontwikkelingsgericht onderwijs

Hoe geef je ontwikkelingsgericht onderwijs aan jonge kinderen? Een praktische uitwerking daarvan lees je in Basisontwikkeling van Frea Janssen-Vos. Deze editie gaat niet alleen over kleuters, maar is ook uitgebreid naar de peutergroepen. Nu is het een doorgaand ontwikkelingsgericht werkplan voor kinderen van 3 tot 8 jaar.

Inhoud

Basisontwikkeling is als volgt opgebouwd:

Hoofdstuk 1. Kennismaken met de drie B’s van Basisontwikkeling.
Hoofdstuk 2. Bouwstenen voor een betekenisvol en ontwikkelingsgericht aanbod.
Hoofdstuk 3. Hoe de leerkracht daar verantwoorde opvoeding en onderwijs van maakt.
Hoofdstuk 4. Meer informatie over OGO, Horeb en oudercontacten.

Hoofdstuk 1. De drie B’s van Basisontwikkeling

Wat zijn de drie B’s van Basisontwikkeling?

Betekenisvolle gezamenlijke activiteiten.
Bemiddelende leerkrachten doen ertoe.
Brede persoonsontwikkeling is het doel, met specifieke kennis en vaardigheden.

Betekenisvolle en gezamenlijke activiteiten

Als je zorgt voor betekenisvolle activiteiten, dan kun je erop rekenen dat de kinderen betrokken, gemotiveerd en geïnteresseerd zijn. Dat zijn precies de voorwaarden om te leren van activiteiten. De ontwikkeling is het best te stimuleren in de context van een spel.

De spelontwikkeling verloopt van manipulerend spel via rollenspel en constructiespel naar de bewuste leeractiviteit. Tijdens dit spel kun je de vaardigheden ontwikkelen die het kind nodig heeft om tot de bewuste leeractiviteit te komen.

Ontwikkeling is een sociaal proces. Het komt tot stand door interactie tussen kinderen en de omgeving. Hierbij is de rol van de leerkracht erg belangrijk.

Bemiddelende leerkrachten doen ertoe

Leerkrachten hebben verschillende taken en rollen. Om er een paar te noemen:

Het opbouwen van een rijke speelleeromgeving.
Deelname aan het spel.
Weloverwogen en geplande begeleiding en instructie.
Observeren.

De leerkracht bemiddelt tussen de inbreng van de kinderen en de doelen waaraan zij werkt. Door het spel te begeleiden verbindt zij de twee bedoelingen: het spel wint voor de kinderen aan betekenis en de leerkracht brengt leermomenten in die de handelingsmogelijkheden van het kind uitbreiden.

Brede ontwikkeling als doel

Bij een brede persoonsontwikkeling gaat het om lange-termijndoelen, waar mensen hun leven lang aan werken. Ze zorgen ervoor dat je op een zinvolle manier aan de samenleving kunt bijdragen. Welke kwaliteiten horen bij een brede persoonsontwikkeling?

Actief zijn en initiatieven tonen.
Communiceren en taal.
Samen spelen en samen werken.
Verkennen van de wereld.
Uiten en vormgeven.
Voorstellingsvermogen en creativiteit.
Omgaan met symbolen, tekens en betekenissen.
Zelfsturing en reflectie.
Onderzoeken, redeneren en problemen oplossen.

Hoofdstuk 2. Bouwstenen voor een betekenisvol en ontwikkelingsgericht aanbod

De bouwstenen voor een ontwikkelingsgericht onderwijsaanbod zijn kernactiviteiten en thema’s. Kernactiviteiten zijn gezamenlijke activiteiten die ervoor zorgen dat het kind ontwikkelt van de spelactiviteit naar de bewuste leeractiviteit.

Kernactiviteiten

Kernactiviteiten zijn bouwstenen voor de leerkracht. Aan de hand van deze bouwstenen kan de leerkracht zelf een passend aanbod voor de leerlingen samenstellen, waarin ook de inbreng van de kinderen verwerkt is.

De kernactiviteiten zijn:

Manipulerend spel en rollenspel.
Constructiespel en beeldende activiteiten.
Gespreksactiviteiten.
Lees-schrijfactiviteiten.
Reken-wiskundeactiviteiten.
De eerste onderzoeksactiviteiten.

De kernactiviteiten zijn aan elkaar verbonden en beïnvloeden elkaar. Naast deze kernactiviteiten komen ook andere activiteiten aan bod, zoals bewegen en muziek.

Deze kernactiviteiten maken een ontwikkeling door, waarin zowel de activiteit als het ontwikkelingsproces opgebouwd wordt. Belangrijke leerprocessen zijn dus in de kernactiviteiten verweven, zodat je er geen methodes bij hoeft te halen.

De richting waarin kernactiviteiten zich ontwikkelen, heet het ontwikkelingsperspectief. Dit perspectief helpt om de actuele ontwikkeling van het kind te bepalen en het geeft richting voor de toekomstige ontwikkeling.

Spelactiviteiten

De volgende spelactiviteiten ondersteunen de ontwikkelingsperspectieven:

Bewegingsspel en manipulerend spel met voorwerpen, zand, water enz.
Eenvoudig rollenspel, waarbij de voorwerpen een functie krijgen.
Thematisch rollenspel, waarbij kinderen samen een verhaal spelen met rollen, handelingen en gebeurtenissen binnen een thema.
Rollenspel met lees-schrijfactiviteiten en reken-wiskundeactiviteiten.

Constructiespel en beeldende activiteiten

De volgende constructie- en beeldende activiteiten ondersteunen de ontwikkelingsperspectieven:

Manipuleren en verkennen met materiaal om te onderzoeken, testen, slopen, maken en versieren.
Beeldend werken, bijvoorbeeld met klei, papier, textiel of kosteloos materiaal.
Doelgerichte constructies maken van bouw en constructiemateriaal, die ze kunnen gebruiken bij het spelen.
Werken met schematische weergaven, bijvoorbeeld plattegronden.

De ontwikkeling loopt van het manipuleren met materiaal naar doelgerichte activiteiten.

Gespreksactiviteiten

Ontwikkelingsgerichte gespreksactiviteiten kun je bij kernactiviteiten voeren of bij thema’s, in een klein groepje of in de grote kring. Je kunt op verschillende manieren een thema tot leven brengen:

Gesprek over afbeeldingen of foto’s.
Gesprek over eigen ervaringen.
Gesprek over boeken, teksten en verhalen.
Gesprekken over voorwerpen.

Lees-schrijfactiviteiten

Welke activiteiten bieden mogelijkheden om de lees-schrijfontwikkeling te bevorderen?

Spelactiviteiten met lezen en schrijven.
Werken met boeken.
Samen lezen en/of zelf lezen.
Zelf teksten schrijven.

Reken-wiskundeactiviteiten

Activiteiten die de reken-wiskunde ontwikkeling stimuleren, richten zich op het meten, tellen en ruimte. Je kunt ze als volgt ordenen:

Rekenen/wiskunde bij dagelijkse gebeurtenissen.
Rekenen/wiskunde bij het manipulerend spel.
Rekenen/wiskunde bij het rollenspel en het constructiespel.
Rekenen/wiskunde als bewuste leeractiviteit.

De eerste onderzoeksactiviteiten

Onderzoeksactiviteiten zijn de kern van het werkplan voor de bovenbouw, maar ook leerkrachten van de hogere groepen in de onderbouw zijn daar al mee bezig. Je start als er echte vragen vanuit de groep komen. De leerkracht leert de kinderen verschillende soorten onderzoek:

Literatuur- en bronnenonderzoek.
Onderzoek door praktische problemen op te lossen.
Onderzoek door experimenten uit te voeren.

Thema’s

Hierboven stond al dat kernactiviteiten en thema’s de bouwstenen voor een ontwikkelingsgericht onderwijsaanbod zijn. Thema’s verbinden kernactiviteiten aan betekenisvolle inhouden. De leerkracht werkt een thema uit voor ongeveer 4 tot 6 weken.

Een belangrijk criterium bij het kiezen van een thema is dat het draait om sociaal-culturele activiteiten. Daarin staan rollen, taal en handelingen van mensen centraal.

De leerkracht is de spil

De leerkracht zorgt ervoor dat kinderen door de activiteiten kunnen ontwikkelen, dat ze er veel van leren en dat ze ervan genieten. Wat zijn de uitgangspunten voor de rol van de leerkracht?

Interactie. De grondgedachte van Vygotskij is: Kinderen ontwikkelen zich in de omgang met anderen.
Zone van naaste ontwikkeling. Wat een kind al zelfstandig kan, is de actuele ontwikkeling. Waar een kind nog hulp bij nodig heeft, is de naaste ontwikkeling. Het gebied ertussen is de zone van naaste ontwikkeling. In deze zone hebben leerkrachten de beste kansen om taal en handelingsmogelijkheden uit te breiden.
Een pedagogische relatie. Voorwaarde hierbij zijn hoge verwachtingen van de kinderen.
De leerkracht als meerwetende partner.

Het pedagogisch-didactisch handelen

Werk aan een goede relatie met de kinderen en bouw samen met hen een rijke speelleeromgeving op. Zet de vijf didactische impulsen in.

Vijf didactische impulsen

De vijf didactische impulsen dragen eraan bij dat de kernactiviteiten tot volle ontwikkeling komen. Wat zijn de vijf impulsen?

Oriënteren.
Structureren en verdiepen.
Verbreden.
Toevoegen.
Reflecteren.

Naast deze impulsen helpen vakdidactieken bij het kiezen van handelingsmogelijkheden.

Ontwerpen en plannen maken

Een thema uitwerken: hoe doe je dat?

Het thematiseren bestaat uit 5 fasen:

Fase 0: Deze fase speelt zich buiten de groep af. De leerkracht kiest een thema, bereidt kernactiviteiten voor en maakt in hoofdlijnen plannen voor de uitvoering.
Fase 1: Startactiviteiten.
Fase 2: Voorlopige plannen bijstellen en/of uitbreiden. Samen met de kinderen een rijke speelleeromgeving opbouwen en de kernactiviteiten uitvoeren.
Fase 3: De afronding. Alle uitkomsten verzamelen. Eventueel een feestelijke afsluiting met anderen.
Fase 4: Deze fase speelt zich buiten de groep af. De leerkracht evalueert.

Observeren, registreren en evalueren

Bij elke kernactiviteit zijn observatiemodellen ontworpen. Ze zijn afgeleid van de ontwikkelingsperspectieven. Je kunt ze ordenen in vijf groepen van aandachtspunten:

Betekenissen, betrokkenheid en interesse in de activiteit.
Ontwikkelingsstadium van de kernactiviteit en de zone van naaste ontwikkeling.
Taaldenkontwikkeling.
Brede ontwikkeling.
Specifieke kennis en vaardigheden.

Het laatste hoofdstuk laten we in dit artikel buiten beschouwing. Deze nieuwe editie van Basisontwikkeling staat naast alle informatie ook vol met kleurrijke, inspirerende praktijkvoorbeelden.