De kracht van spel, waar leerkrachten en kinderen elkaar ontmoeten

Bertine van den Oever

Onderwijsadviseur en coach bij Wij-leren.nl

Geplaatst op 17 april 2023

‘Kinderen zijn niet maakbaar, maar wel heel raakbaar’

Voorwoord

In het voorwoord wordt de zoektocht beschreven in het vinden van een goede balans. Tussen wat je voorgenomen hebt en wat zich concreet voordoet. Tussen autonomie verlenen en verbonden blijven. Tussen ruimte geven en veiligheid bieden. Het boek wordt aanbevolen vanwege de mix van herkenbare praktijkervaringen en relevante theoretische onderbouwing.

Hoofdstuk 1 De kracht van spel

Kenmerken tijdens spel zijn:

het kind laat hoge betrokkenheid zien tijdens de activiteit;
het kind heeft vrijheid in de uitvoering van de activiteit;
de activiteit wordt geleid door expliciete en impliciete regels.

Er wordt gesproken van ‘Leren’ als men verandering van handelingen ziet in een activiteit.

Jonge kinderen herhalen hun handelingen graag en construeren zo vanuit hun ervaringen nieuwe regels. Ze laten zich veel leiden door impulsen en dit verandert geleidelijk naar spel met duidelijke bedoelingen. Spelen vormt een rijke context voor socialisatie, kwalificatie en persoonsvorming. Om spel als context te benutten voor de functies van onderwijs is interactie nodig, interactie tussen kinderen, met de leerkracht en met de omgeving. Naast dat de leraar een veilige basis is voor het kind, stemt hij zijn ondersteuning en uitdaging af op de ontwikkeling van het kind, ook wel scaffolding genoemd.

In het spel kan je een kind ontmoeten, daarvoor is wel een open en waarderende blik nodig! Meespelen is een kunst en vraagt allereerst om verkenning. Vervolgens kan je je verbinden door sociaal-emotioneel en inhoudelijk aan te sluiten op het kind en dan het spel verrijken om de betrokkenheid te vergroten of verdieping aan te brengen. Het boek is gebaseerd op praktijkonderzoek. Je wordt aangemoedigd om je eigen weg te zoeken in de praktijk van je eigen groep.

‘Alleen jij kunt inschatten wat op een bepaald moment de aandacht van kinderen trekt en tegelijk zicht houden op ontwikkelingsstappen en kansen om te groeien. Het is belangrijk dat je als leerkracht goed weet dat je hierin keuzes kunt en mag maken, moet maken.’

Intermezzo I

Aan de hand van een praktijkvoorbeeld wordt beschreven hoe je procesgericht kan kijken naar spel van een kind. Enerzijds kijk je naar de kwaliteit van ervaringen door naar welbevinden en betrokkenheid te kijken. Anderzijds observeer je de inhoud van de ervaringen en probeer je je een beeld te vormen van de mentale voorstellingen.

Er worden 10 actiepunten genoemd die welbevinden en betrokkenheid verhogen en veranderen in de praktijk:

Een rijk milieu door de ruimte in speelzones (hoeken) te (her)schikken
De invulling van de spelzones aanpakken
Nieuwe materialen en activiteiten aanbrengen
Inspelen op kleuterinteresses
Tijdens activiteiten betrokkenheidverhogende impulsen geven
Vrij initiatief uitbreiden en ondersteunen met een soepele organisatie
De relatie met elk kind en tussen kinderen verkennen en verbeteren
Activiteiten aanbieden die kinderen helpen om gevoelens, waarden en relaties te verkennen
en 10. Kinderen met sociaal-emotionele en/of specifieke ontwikkelingsbehoeften herkennen en ondersteunen

Een hoog welbevinden heeft een positieve invloed op persoonsontwikkeling. Hoge betrokkenheid versterkt de exploratiedrang en staat daarmee garant voor ontwikkeling in de diepte.

Hoofdstuk 2 Samen-Spel: een warme relatie met elk kind

Het belang van een positieve relatie tussen leraar en kind op het leren en de ontwikkeling wordt nog eens benadrukt. Je leest hier hoe je deze relatie kan opbouwen en onderhouden. Verbinding als startpunt van de schooldag wordt uitgewerkt. Soms moet je de verbinding in rust zoeken wanneer een dag wervelend begonnen is en je niet voor iedereen oog hebt gehad. Spel is een krachtig middel om tot verbinding te komen. Het kan helpend zijn om hier routines voor in te bouwen. Verbinden kan soms ingewikkeld zijn bij uitdagend gedrag, kinderen die zich niet veilig voelen bij de leraar, die vaak je aandacht vragen of die veel ondersteuning vragen in het omgaan met gedrag of emoties. Praktijkvoorbeelden en handvatten zoals ‘Samen-Spel-Sessies’ geven handvatten om toch vorm te kunnen geven aan een goede verbinding met de kinderen, ook als dit ingewikkeld is. Het loslaten van de regie en stressregulatie zijn helpende interventies.

Intermezzo II De ontwikkeling van doen-alsof-spel

Aan de hand van voorbeelden worden vijf spelniveaus beschreven.

Begin van spel: gericht op materiaal, ook wel explorerend en manipulerend spel genoemd.
Beginnend doe-alsof-spel: gericht op handelen
Eenvoudig rollenspel: gericht op rollen
Complex rollenspel: gericht op spelscripts
Vol ontwikkeld rollenspel: gericht op planning

Het ‘observatiemodel doen-alsof-spel’ in figuur 11 op pagina 84 en 85 geeft in één oogopslag een overzicht van de vijf spelniveaus en de verschillende kenmerken zoals planmatig handelen, materialen en handelingen, rollen, speelduur, taalgebruik en script.

Hoofdstuk 3 Hoe stuur je zelfsturing in vrij spel?

Tijdens het spelen ontwikkelen kinderen hun zelfsturing. Ze kiezen waar ze gaan spelen, nemen initiatief wat ze willen spelen en moeten zich hierbij soms aanpassen aan de ideeën van een ander kind, ze bedenken oplossingen als zich problemen voordoen, ze zetten door als het niet gelijk lukt en moeten stoppen als de tijd om is.

Zelfsturing gaat verder dan zelfredzaamheid en zelfstandigheid, het gaat over eigenaar zijn van je eigen handelen. Er worden in onderzoeksliteratuur verschillende termen gebruikt die allemaal raken aan zelfsturing. Ferre Laevers onderscheidt de componenten: doel kiezen, scenario bedenken & uitvoeren, afstand nemen & bijsturen en wilskracht.

Aan de hand van verschillende voorbeelden van juf Hanne en juf Miet krijg je concreet beeld bij wat je als leraar wel of juist niet kan doen om de zelfsturing van kinderen te vergroten. Zo kunnen stappenplannen in de bouwhoek en rollenkaarten in de huishoek de tussenstap zijn die kinderen nodig hebben.

‘Hoe meer het stuur van de kinderen overgenomen wordt, hoe afhankelijker ze lijken te worden van hulp of de nabije aanmoediging van de leraar.’

De vier executieve functies als basis voor de ontwikkeling van zelfsturing worden opgesomd:

Inhibitie
Werkgeheugen
Cognitieve flexibiliteit
Emotieregulatie

Hersenen zijn kneedbaar. Kinderen worden niet geboren met executieve functies, maar wel met de mogelijkheid ze te ontwikkelen. Onderzoek geeft aan dat het afzonderlijk trainen van vaardigheden weinig of geen effect heeft op de dagelijkse zelfsturing van een kind. We kunnen deze beter geïntegreerd aanbieden in spelgebaseerde interventies.

In de speelleeromgeving kunnen kansen gecreëerd worden om zelfsturing te stimuleren. Er wordt gewezen op een handige checklist speel- en leeromgeving van CEGO (centrum voor ervaringsgericht onderwijs).

Soms is het een belemmering dat hoeken te vol zijn en is het aanbod te ruim in de kasten waardoor kinderen overzicht missen. Soms wordt er juist te weinig ruimte gegeven aan kinderen. Als leraar kan je hier veel invloed op uitoefenen door voor structuur te zorgen of juist ruimte te geven door bijvoorbeeld terugblikgesprekken.

Het observeren van spel wordt genoemd als wezenlijk element om een inschatting te maken van het stadium van spel waarin het kind zich bevindt. Op basis van je observatie kan je als leraar verkennen en indien nodig verbinden of verrijken. Hiervoor is een handige kijkwijzer ‘stuur-je-spel’ toegevoegd op pagina 116.

Mooi om te lezen hoe de reflectie op zelfsturing van de kinderen juf Hanne en juf Miet terugbrengt bij hun eigen leerkrachtenstijl.

Hoofdstuk 4 Spelen met taal

Uit onderzoek is gebleken dat kinderen hun taal pas goed ontwikkelen, als ze taal gebruiken in een natuurlijke communicatieve situatie.

Op pagina 135 is een handige tabel te vinden waarin te zien is welk taalgebruik er bij wel spelniveau past.

Er zijn tien kernelementen beschreven die aangeven wat nodig is om de taaldenkontwikkeling in taal optimaal te ondersteunen.

Uitgangspunten

Plezier in het spel staat voorop, voor kinderen en professionals.
Schep spelsituaties waarin kinderen taal nodig hebben, met jou en met elkaar.
Betrek alle kinderen In de communicatie, dus ook de laagtaalvaardige, stille of minder actieve kinderen.

Verkennen

Observeer eerst goed waar de kinderen mee bezig zijn in hun spel voordat je mee gaat spelen.

Verbinden

vanuit je spel:

Ga mee in het spel van de kinderen: stap in de doen-alsof-wereld.
Betrek kinderen op elkaar.

met je taal:

Schep ruimte voor eigen bijdragen van kinderen en ga daarin mee.

Verrijken

vanuit je spel:

Verdiep het spel en breid het uit.

vanuit je taal:

Benut kansen in het doen-alsof-spel om kinderen tot complexe denktaal uit te dagen.
Wees eens wat minder hulpvaardig, benut een probleem of creëer een probleem.

In de rest van het hoofdstuk zijn allerlei voorbeelden te lezen bij bovenstaande tien kernelementen die helpend zijn voor de beeldvorming bij de praktijk.

Hoofdstuk 5 Rekenen op spel

Er wordt treffend beschreven dat je tijdens een rekeninstructie in de grote kring de indruk kan hebben dat je niet elk kind bereikt op zijn eigen niveau en je ziet dat veel kinderen niet betrokken zijn of afhaken. In kleinere groepen is het makkelijker om af te stemmen, maar het neemt te veel tijd in beslag om iedere week met alle kinderen aan de gekozen doelen te werken. De kunst is om overal wiskunde in te zien en de reken-wiskundeontwikkeling te stimuleren in de context van spel.

Wiskunde is een menselijke activiteit van de wereld ordenen, daarover denken en communiceren. Op zoek naar wiskundekansen wordt beschreven hoe de wiskundedomeinen terugkomen in de leefwereld van de kinderen.

Hoe spel van de kinderen verkennen met een wiskundebril op:

Met welk materiaal spelen de kinderen? Wat doen ze er precies mee?
Wat zeggen de kinderen? Wat willen ze?
Hoe is het welbevinden? Wat speelt zich af In het contact tussen de kinderen?
Waar zit hun betrokkenheid? Waar gaat de aandacht naar uit?
Welke persoonlijke betekenissen kent het kind toe aan het spel?
Herken je wiskunde In het spel?

Manieren om je te verbinden met spel van de kinderen:

Wees rustig nabij.
Spiegel het handelen van kinderen.
Geef kinderen spreekruimte en taal feedback.
Verwoord wat kinderen doen of wat je zelf doet.
Moedig kinderen aan.
Toon je interesse en gevoelens.
Betrek kinderen op elkaar.

Verrijken met een wiskundebril:

Spiegelen met variatie.
Bewuste materiaalkeuze.
Zelf wiskunde taal gebruiken.
Uitdagen om verder te exploreren en experimenteren.
Uitdagen tot een sterkere, mooiere, betere constructie.
Uitdagend tot een experiment met een voorspelling.
Uitdagen door een prikkelende opmerking te maken.
Uitdagen tot wiskundig redeneren.
Uitdagen om te noteren, representeren en schematiseren.

De vele voorbeelden bij bovengenoemde punten helpen je om met een wiskundige bril naar spel te kijken. Juf Ellen en Anouk delen hun ervaringen en zeggen eerlijk dat ze het in het begin makkelijker vonden om te werken met doelgerichte reken-wiskunde-activiteiten. Door gesprekken over en filmen van wiskunde in het spel hebben ze langzaamaan vertrouwen opgebouwd in de rekenkansen tijdens spel.

Intermezzo III Loose parts play: een waaier aan handelingsmogelijkheden

Een inspirerend verhaal over de inzet van loose parts. Je leest hoe kinderen exploreren met onbestemde openeindmaterialen en eigen invulling geven aan de functie van het materiaal.

Je leest hier over kleine praktische tips als het materiaal aanbieden zonder deksel of het even meespelen om kinderen op gang te brengen.

Hoofdstuk 6 Partners in spel

Hier lees je hoe je samen met de kinderen een thema vorm kan geven zodat er meer betrokkenheid van de kinderen is en ze zich meer verbonden zullen voelen met de groep.

‘Het initiatief in jouw klas gaat idealiter dus uit van jezelf én de kinderen.’

Bij de peuters zorg je eerst voor sprokkeldagen. De leraar verrijkt dan de klashoeken en organiseert sterke impressiemomenten. Vervolgens ga je observeren en mee spelen. Zo krijg je zicht op wat de peuters boeiend vinden binnen een thema. Vervolgens ga je het aanbod afstemmen op de inbreng van de peuters die ze geven tijdens het terug- en vooruitblikken.

Ook bij kleuters zorg je voor een sterk impressiemoment. Dit doe je tijdens pre-teaching met een kleine groep kleuters met weinig spreekdurf. Daarna doe je dit tijdens een klassikale verkenning. Het verbreden en verdiepen dat volgt is geen eenmalige activiteit, maar herhaal je regelmatig tijdens een thema.

Hoofdstuk 7 Tijd voor spel

‘Leerkracht en kinderen ontmoeten elkaar echt in spel en dat leidt tot krachtig kleuteronderwijs.’

Het belang van spel wordt nog eens beschreven en beargumenteerd aan de hand van een uitspraak van Biesta over spel als rijke betekenisvolle context voor kinderen om ervaringen op te doen die bijdragen aan kwalificatie, socialisatie en subjectificatie. De cocreatie tussen leraar en kinderen zorgt voor een waaier van spelmogelijkheden waar vrij en spontaan spel en initiatief van de leraar in spel elkaar aanvullen.

Je wordt allereerst aangemoedigd om tijd voor spel te geven aan kinderen, letterlijk tijd. Voldoende tijd voor spel in het rooster, voldoende tijd voor een thema om spel te verdiepen en te verbreden en tijd om als leraar mee te spelen.

Daarnaast is de vraag of jij jezelf tijd gunt om te groeien in spelbegeleiding. Om de kunst te verstaan een brug te slaan tussen het voorgeschreven curriculum en het werkelijke curriculum.

Het derde advies gaat over tijd voor spel creëren vanuit het beleid van de school. Het belang van spel kunnen uitleggen aan collega’s. Het evaluatie- en zorgbeleid zodanig afstemmen dat het niet om toetsen gaat, maar om het volgen en faciliteren van ontwikkeling.

Recensie

Allereerst ben ik blij met weer een boek over het onderwijs aan het jonge kind met ter verantwoording een uitgebreide literatuurlijst. De theorie is zeker niet droog of saai, maar wordt gedragen door praktijkonderzoeken en – ervaringen die zeer inspirerend zijn. Ook de verschillende overzichten en tabellen zijn fijn om te gebruiken in je eigen praktijk.

In hoofdstuk 2 is aandacht voor het omgaan met moeilijk gedrag van kinderen en worden handvatten gegeven hoe je als leraar door middel van spel verbinding kan maken met een kind die bijdraagt aan positieve relatie met kinderen. Als je alleen dit al in de praktijk kan gaan brengen als leraar, geef je de kinderen een groot onmisbaar cadeau.

In hoofdstuk 3 wordt duidelijk dat je de vaardigheid ‘zelfsturing’ beter geïntegreerd kan trainen. Spel is hiervoor een zeer bruikbaar instrument.

De specifieke aandacht voor taal en rekenen in spel maken lekker duidelijk hoe je als leraar deze ontwikkeling ook naast de gebruikelijke kringen vorm kan geven.

Mooi hoe rondom het observeren en meespelen ook specifiek aandacht is voor de begeleiding van peuters. Als het om ontwerpen van spel en spelbegeleiding gaat, is er een eerlijk verhaal over de tijd en moeite die het kan kosten om alles wat beschreven is in de praktijk te brengen.

Het laatste hoofdstuk geeft dan ook concrete handvatten om op drie manieren tijd te maken voor spel.

Warm aanbevolen voor professionals die met peuters en kleuters werken. Met name door de aandacht voor gedrag van kinderen, zelfsturing en tijd voor spel is dit boek een aanvulling op de boeken die al geschreven zijn over spel.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!