Dyslexie - kenmerken - tips

Arja Kerpel

Redactielid wij-leren.nl l Projectleider bij Wij-spelen.nl

Geplaatst op 10 december 2021

Hardnekking lees- en/of spellingprobleem

Dyslexie is de internationale, algemene term voor ernstige lees- en/of spellingsproblemen en betekent letterlijk niet goed kunnen lezen. In Nederland worden twee officiële definities voor dyslexie gehanteerd. De eerste is die van Stichting Dyslexie Nederland: ‘Dyslexie is een stoornis die zich kenmerkt door een hardnekkig probleem in het aanleren en/of vlot accuraat toepassen van het lezen en/of spellen op woordniveau, dat niet het gevolg is van omgevingsfactoren en/of een lichamelijke, neurologische of algemene verstandelijke beperking’. Dyslexie is hierbij geen gevolg van een neurologische beperking, maar neurologische processen vormen wel de basis voor dyslexie.

Dit komt ook terug in de definitie van het College van Zorgverzekering: ‘Dyslexie is een specifiek lees- en spellingsstoornis met een neurologische basis, die wordt veroorzaakt door cognitieve verwerkingsstoornissen op het raakvlak van fonologische en orthografische taalverwerking.’ Dit betekent dat afwijkingen in de hersenen zorgen voor verstoringen in het opnemen van talige informatie. Het gaat dan vooral om de verwerking van klanken en letters en de informatieverwerking tijdens het lezen. Dyslexie is een technisch leesprobleem en geen probleem op het gebied van begrijpend lezen.

Dyslexie is dus een hardnekkig lees- en spellingprobleem met een neurologisch basis. Van hardnekkige problemen kan gesproken worden wanneer ondanks extra, planmatige en intensieve didactische maatregelen en extra ondersteuning gedurende tenminste een half jaar de lees- en/of spellingvaardigheid van het kind niet verbetert. Kinderen met dyslexie gaan ondanks veel en gericht oefenen (bijna) niet vooruit en zullen altijd een achterstand houden. Achterstand betekent dat bij een kind met dyslexie het lezen en spellen veel moeizamer gaat dan op grond van zijn/haar intelligentie verwacht mag worden.

Feiten

Een paar feiten op een rij:

Dyslexie komt voor bij ongeveer 2-4% van alle Nederlanders.
Drie keer zoveel jongens als meisjes hebben dyslexie.
Bij dyslexie speelt erfelijkheid een grote rol. Als één van de ouders dyslexie heeft, dan heeft het kind 40 tot 50% kans op dyslexie. Als beide ouders dyslexie hebben, dan is de kans zelfs 80%. Als er in de hele familie geen dyslexie voorkomt, dan is de kans op dyslexie tien keer zo klein.

Kenmerken

Het is van groot belang om dyslexie vroeg te signaleren. Hoe eerder het kind passend onderwijs krijgt, hoe eerder een goede taalbasis gelegd wordt en er preventieve maatregelen genomen kunnen worden. Dit kan de ernst van de problemen verminderen en ervoor zorgen dat het kind beter meekomt in de klas. Ook vermindert het de frustratie van het kind over taal.

Hieronder volgen kenmerken van dyslexie, onderverdeeld in drie groepen. Een kind hoeft niet aan alle symptomen te voldoen om dyslexie te hebben.

Kenmerken voor de basisschooltijd

Het kind kruipt en loopt laat.
Het kind begint laat met praten en de spraakontwikkeling gaat langzamer dan bij leeftijdsgenootjes.
Het kind praat traag en heeft problemen om woorden uit te spreken.
De motorische ontwikkeling blijft achter in vergelijking met leeftijdsgenootjes. Een kind kan bijvoorbeeld moeite hebben met het hanteren van bestek.

Kenmerken in de kleutertijd

Het kind haalt bijna gelijke woorden door elkaar
Het kind verstaat iemand die snel praat moeilijk of wanneer er veel lawaai is in de omgeving van het kind.
Het kind het lange woorden en onzinwoorden niet goed nazeggen.
Het kind heeft moeite met het schrijven van de eigen naam. Het doet soms niet eens moeite om zijn naam te schrijven.
Het kind schrijft letters vaak gespiegeld.
Het kind heeft moeite met het leren van basiskennis, zoals de kleuren en getallen.
Het kind werkt minder precies bij het knutselen, knippen en plakken.
Het kind ontwijkt boeken en voorlezen. Zo doet het geen poging om zelf een boek te ‘lezen’.
Het kind praat slordig, kan woorden niet snel vinden en kan moeilijk tot de kern komen.
Het kind onthoudt de ene dag iets en de volgende dag niet meer.
Het kind heeft moeite met onthouden. Bijvoorbeeld letters, cijfers, namen of dagen van de week. Ook meervoudige vragen en instructies. Hierdoor kan het kind de vraag niet beantwoorden of de instructie niet uitvoeren.
Het kind heeft moeite met het spelen met klanken.

Lees het artikel Dyslexie tijdig signaleren - Het komt vanzelf wel? van Terry van de Beek waarin besproken wordt wat je moet doen wanneer je meerdere van bovenstaande kenmerken bij een kleuter herkent.

Kenmerken vanaf groep drie

Vanaf groep drie zijn de moeilijkheden met lezen, schrijven en spellen duidelijk merkbaar. Enkele signalen:

Het kind ziet letters dansen en haalt letters door elkaar: ‘dorp’ en ‘drop’.
Het kind beheerst het alfabet slecht.
Langzame letterherkenning en -benoeming, vooral van klanken: eu en ui, oe en ou etc.
Ondanks eindeloze oefeningen toch slechte cijfers voor dictees.
Het kind blijft in spiegelschrift schrijven en draait klanken om: b en d, 6 en 9, q en p etc.
Het kind maakt spelfouten bij het overschrijven.
Voorlezen gaat hakkelend en stotterend en langzamer dan bij hun klasgenoten. Soms heeft het kind achteraf geen idee wat hij gelezen heeft.
Het kind heeft weinig concentratie bij het lezen en is snel moe na het lezen.
Het kind kan het tempo van de klas niet bijhouden.
Het kind schrijft woorden zoals hij het hoort.
Het kind slaat in teksten soms korte woorden over of vervangt deze met andere woorden.
Traag lezen bij stillezen.
Spellingregels worden onvoldoende toegepast, doordat het kind te weinig kennis heeft van spellingregels.

De symptomen en fouten nemen erg toe onder tijdsdruk, emotionele spanning, bij een slechte gezondheid of als het kind in de war is.

Nevenkenmerken

Naast de kenmerken bij het lezen en spellen, bestaan er nevenkenmerken. Dit zijn minder voor de hand liggende symptomen die ontstaan als gevolg van de dyslexie. Dit kunnen problemen zijn op de volgende gebieden:

Rekenvaardigheden: bijvoorbeeld moeite met het automatiseren van de tafels, analoog klokkijken, of het door elkaar halen van plus en min.
Mondelinge taalvaardigheden: bijvoorbeeld moeite om op woorden te komen.
Moderne vreemde talen: bijvoorbeeld het maken van andere klank-tekenkoppelingen.
Schrijfvaardigheden: bijvoorbeeld moeite om een heldere structuur te maken in een verhaal en problemen met het handschrift.
Begrijpend leesvaardigheden: het vlot en nauwkeurig kunnen lezen van een tekst (technisch lezen) is belangrijk voor het begrijpen van een tekst (begrijpend lezen). Bij kinderen met dyslexie kost dit meer moeite, waardoor het hen ook meer moeite kost om de tekst te begrijpen en ze kunnen onderpresteren op begrijpend lezen.
Geheugen: bijvoorbeeld het uit elkaar houden van links en rechts.
Aandacht/concentratie
Planning en organisatie: bijvoorbeeld moeite met het uitvoeren van schooltaken.
Motorische vaardigheden: bijvoorbeeld onhandig zijn met (vul)pennen.
Lichamelijk: bijvoorbeeld last van hoofdpijn of het hebben van vage oogklachten.
Mentaal: bijvoorbeeld het hebben van minder zelfvertrouwen en faalangst.

Positieve kenmerken

Laten we vooral de positieve kenmerken van kinderen met dyslexie niet vergeten:

Ze zijn vaak creatieve, beeldende of logische denkers.
Ze kunnen vaak goed het overzicht bewaren. Ze blijven niet hangen in details, maar hechten juist aan het totaalplaatje in hun hoofd.
Ze zijn vaak heel praktisch ingesteld.
Ze hebben vaak veel interesse in de wereld om hen heen.
Ze helpen graag andere mensen.
Ze kunnen dingen die ze gezien of gehoord hebben goed onthouden.

Diagnose

In Nederland mag de diagnose dyslexie alleen gesteld worden door een arts, gezondheidszorgpsycholoog of een orthopedagoog die opgenomen is in het BIG-register. Voordat een diagnose gesteld wordt, moet uitgesloten zijn dat er een andere verklaring is voor de lees- en spellingproblemen. Bijvoorbeeld een andere stoornis of slecht lees- en spellingonderwijs op de basisschool. Ook moet de school kunnen aantonen dat met goede bijlessen de achterstand niet afneemt.

Behandeling

Dyslexie is een persisterend probleem. Dit betekent dat de leerstoornis nooit weg zal gaan en niet te genezen valt. Behandelingen en therapieën kunnen het probleem niet voor 100% oplossen, maar ze kunnen wel helpen in het leren omgaan met dyslexie. Een goede behandelmethode sluit zoveel mogelijk aan bij het kind. Ook in de klas moeten het leerproces, de didactiek en leerdoelen aangepast worden aan het kind. Daarom is het goed om de volgende vragen te stellen:

Wat zijn de sterke kanten van het kind?
Wat motiveert het kind?
Welke middelen passen bij het kind? (computers etc.)

Algemene tips

Een aantal dingen die je als leerkracht in de klas kunt doen om leerlingen met dyslexie te ondersteunen zijn:

Geef extra tijd bij klassikaal werk en zet de leerling eventueel in een apart kamertje.
Houd er rekening mee dat het kind langzaam reageert op klassikaal gestelde vragen.
Maak het bord niet te snel schoon, maar controleer of de leerling de aantekeningen heeft opgeschreven.
Kopieer de aantekeningen voor deze leerling.
Dyslectische leerlingen zijn vaak gevoelig voor storingen en rommeligheid. Daarom is het goed om hen vooraan in de klas te zetten, zodat ze weinig afleiding hebben.
Dyslectische leerlingen hebben vaak moeite met meerkeuzevragen. Probeer dit zoveel mogelijk te vermijden.
Geef korte, duidelijke opdrachten en houd de hoofdlijn van de les vast.

Tips voor het lezen en spellen

Ook kun je als leerkracht ondersteuning bieden tijdens het lezen en spellen van het kind, bijvoorbeeld door:

Geef effectieve feedback. Dit kan op vier manieren:
- Het hele woord correct voorzeggen
- Feedback op de klankstructuur: bijvoorbeeld het woord verdelen in stukjes.
- Directe feedback: het verbeteren van fouten tijdens het lezen. Dit moet direct en niet na afloop van het lezen plaatsvinden.
- Informationele feedback: laten weten wat er precies fout is in het geschreven woord.
Laat het kind zelf nakijken.
Sta gebruik van het woordenboek en een tekstverwerker toe.
Zorg voor succeservaringen.
Bied toetsen duidelijk en goed leesbaar aan.

Lees voor meer tips het artikel Dyslexie - tips voor de leerkracht van Anton Horeweg.