Audio-ondersteuning bij het lezen van je schoolboek

Anneke Wijtvliet

Geplaatst op 10 april 2018

“The single most important activity for building the knowledge required for eventual success in reading is reading aloud to children.”
Becoming a Nation of Readers: The Report of the Commission on Reading

In een schoolomgeving is ontzettend veel tekst te vinden. Zeker in schoolboeken.
Audio-ondersteuning kan een leerling helpen de tekst beter te begrijpen en gemakkelijker te lezen. In het bijzonder helpt het leerlingen met een leesbeperking. Bij audio-ondersteuning wordt geschreven tekst voorgelezen. In sommige gevallen is er alleen gesproken tekst. Maar het is bij uitstek ook geschikt om te combineren met geschreven tekst, zodat de leerling kan meelezen. Welke vormen van audio-ondersteuning zijn er zoal?

Toegang tot onderwijs

Op school worden natuurlijk schoolboeken gebruikt. Maar niet voor iedereen is dat een toegankelijke leervorm. Daarom worden schoolboeken omgezet naar een toegankelijke leesvorm voor leerlingen met een leesbeperking. Iedereen heeft immers recht op Passend Onderwijs. Dit wordt bijvoorbeeld gedaan door Dedicon in opdracht van het ministerie OCW. Verschillende leesvormen bieden leerlingen audio-ondersteuning. Gesproken boeken, dyslexiebestanden, karaokeboeken en edutekst-bestanden: verschillende leesoplossingen die audio-ondersteuning bieden.

Natuurlijk worden er niet alleen schoolboeken gebruikt in de klas, maar ook allerlei ander materiaal. Je kunt ook zelf aan de slag om die tekst om te zetten naar spraak. Vaak lukt dat al met simpele tooltjes. In dit artikel:

gaan we in op de voordelen voor leerlingen met een leesbeperking van audio-ondersteuning;
bespreken we de diverse leesvormen die audio-ondersteuning kunnen bieden;
en geven we tips hoe je zelf voor audio-ondersteuning kunt zorgen.

Waarom lezen met audio-ondersteuning?

Voor iedere leerling kan het handig zijn om naar tekst te luisteren, maar voor leerlingen met een leesbeperking geldt dat in het bijzonder.
Doordat de tekst uit het gedrukte boek voorgelezen wordt, hoeven leerlingen niet meer te focussen op het lezen zelf. Auditieve ondersteuning kan gecombineerd worden met tekstuele ondersteuning waarbij de leerling meeleest in het gedrukte boek of het boek in digitale vorm op het scherm staat. De audio helpt de leerling dan om door de tekst te gaan en daarnaast behoudt de leerling op die manier het woordbeeld.

Voor leerlingen met een visuele beperking is het normale gedrukte boek niet toegankelijk. Daarom moet de tekst op een andere manier leesbaar zijn. Audio is een belangrijke manier waarop die informatie toegankelijk wordt gemaakt. Leerlingen met bijvoorbeeld dyslexie kunnen de tekst wel lezen, maar kunnen extra ondersteuning gebruiken om zich meer te richten op de inhoud en boodschap van de tekst in plaats van het lezen ervan. De leerling heeft zo meer tijd om kritisch na te denken over de inhoud en het maken van opdrachten omdat het zich niet hoeft te richten op het decoderen van de letters op het scherm of het papier.

Vormen van audio-ondersteuning

Audio-ondersteuning is er in verschillende vormen. Elke vorm heeft voor- en nadelen. Er is niet een leesvorm het beste voor een bepaalde leerling. Elke leerling heeft namelijk zijn of haar eigen behoefte aan meer of minder audio-ondersteuning en combinatie met tekstuele ondersteuning. Maar wat zijn die verschillende leesvormen en wat is het verschil?

Het gesproken boek

Een gesproken (school)boek wordt ook wel DAISY genoemd en het bestaat enkel uit audio. Het is een speciaal audio-bestand waarop de tekst van het schoolboek wordt voorgelezen. Er wordt geen gedrukte tekst meegegeven met het bestand. Leerlingen kunnen meelezen in hun eigen schoolboek, brailleboek of digitale schoolboek. Het gesproken boek kan gebruikt worden door alle leerlingen met een leesbeperking.

Voordelen van het gesproken boek zijn dat het wordt ingesproken met een menselijke stem waardoor leerlingen het vaak makkelijk en prettig vinden om naar te luisteren. Daarnaast zit er in de DAISY-boeken een navigatiestructuur en kan de voorleessnelheid aangepast worden. Leerlingen kunnen dus luisteren op het tempo dat hun voorkeur heeft zonder dat de kwaliteit van de audio achteruitgaat. Ook kunnen ze gewoon meedoen in de klas en navigeren naar de pagina of het hoofdstuk dat behandeld wordt door de leraar.
Het gesproken boek moet afgespeeld worden op speciale spelers om gebruik te kunnen maken van deze gemakken. Voorbeelden hiervan zijn AMIS, de LEX-app of een DAISY-speler.

Dyslexiebestanden

Ook dyslexiebestanden bieden audio-ondersteuning. Een dyslexiebestand is het normale schoolboek, maar dan digitaal (een beveiligde PDF) en kan worden voorgelezen met verschillende dyslexiesoftware. Doordat leerlingen de tekst op hun scherm zien en er een meeleesbalk in de software meeloopt met datgene wat voorgelezen wordt, biedt deze vorm zowel audio-ondersteuning als tekstuele ondersteuning. Lezen en luisteren tegelijkertijd. Dat is een ideale vorm voor leerlingen met dyslexie.

De tekst wordt voorgelezen met een computerstem die in de software zit. Er zijn leerlingen die dit als erg prettig ervaren. Gewend aan een menselijke stem? Dan kan het wel even wennen zijn en misschien saai en monotoon overkomen. Een voordeel van de dyslexiebestanden is dat het boek er precies hetzelfde uitziet als het normale schoolboek en leerlingen dus gewoon mee kunnen doen in de klas op dezelfde manier als de andere leerlingen. Er is wel geschikte dyslexiesoftware nodig om het dyslexiebestand te kunnen openen (zoals Alinea, ClaroRead, IntoWords, Kurzweil, L2S, Sprint en TextAid).

Karaokeboeken

Deze vorm van lezen biedt ook audio-ondersteuning in combinatie met tekstuele ondersteuning. Dit is niet beschikbaar voor de school- of studieboeken, maar wel voor verschillende boeken van lezen voor de lijst. Karaokeboeken zijn digitale boeken die gecombineerd zijn met de gesproken versie van het boek. Een belangrijk voordeel van deze leesvorm is dat de menselijke stem de tekst voorleest en dat leerlingen daarnaast direct mee kunnen lezen in de digitale versie van het boek. De ondersteuning in de vorm van een karaokebalkje (meeleesbalk) dat meeloopt met de tekst die tegelijkertijd wordt voorgelezen door een menselijke stem biedt de lezer houvast. Ook de snelheid van voorlezen of de lettergrootte is naar wens aan te passen. Daardoor zijn karaokeboeken een geschikte leesvorm voor leerlingen met bijvoorbeeld dyslexie of leerlingen die slechtziend zijn.

Edutekst-bestanden

Een edu-tekstbestand is een digitale versie van het schoolboek: een Word-bestand waarin alleen de tekst is overgenomen. Ze worden gemaakt voor blinden die het met een schermuitleesprogramma willen omzetten naar braille op de brailleleesregel of voor willen laten lezen met een synthetische stem. Bij deze laatste optie wordt er dus audio-ondersteuning geboden. Leerlingen kunnen een edutekst-bestand gebruiken als aanvulling op het braille (digitaal of in het geprinte brailleboek), maar ook op zichzelf staand. Het voordeel van edu-tekstbestanden is dat alle opmaak uit het boek gehaald is en de tekst daardoor erg overzichtelijk wordt weergegeven. Het is dus makkelijk om te zetten naar braille of audio. Er kan ook goed in genavigeerd worden om dat stukje te laten voorlezen dat de leerling op dat moment nodig hebt.

In de boeken voor het basisonderwijs worden vanaf 2014 ook de afbeeldingen omgezet naar een toegankelijke vorm. Dat kan een audio-omschrijving van de afbeelding zijn als de afbeelding daadwerkelijk iets toevoegt aan de tekst en nodig is om de opdracht te maken of het tekstbegrip te verhogen.

Zelf aan de slag

Ook kun je als docent of leerling zelf gemakkelijk audio-ondersteuning regelen buiten je schoolboeken om. Op heel veel apparaten zitten tegenwoordig toegankelijkheidsopties. Gewoon op apparaten die iedereen gebruikt. Op websites vind je vaak veel tekst, maar er is niet altijd een optie om de tekst te laten voorlezen. Met een extensie van Google Chrome kan dat wel! In een aantal stappen wordt de tekst op een webpagina voorgelezen door een robotstem. En een iPad of iPhone kan tekst voorlezen. Een hele handige functie die gemakkelijk werkt.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!