Verschillende aangepaste leesvormen en hun ondersteuning

Anneke Wijtvliet

Geplaatst op 6 december 2018

Leerlingen met een leesbeperking hebben geen toegang tot het gewone boek. Denk aan leerlingen die blind of slechtziend zijn, dyslexie hebben of een motorische beperking. Voor hen zijn aangepaste leesvormen een uitkomst. Dezelfde inhoud kan namelijk prima toegankelijk worden gemaakt in een andere vorm.

De manier van lezen verschilt van persoon tot persoon en is natuurlijk ook afhankelijk van de leesbeperking. In een eerder artikel hebben we verteld wat toegankelijkheid inhoudt en waar je dan op moet letten. In dit artikel komen meerdere leesvormen aan bod die voldoen aan toegankelijkheid en elk op een andere manier ondersteuning bieden.

Manieren van ondersteuning bij het lezen

Ondersteuning door kijken – Kijken, dat doe je toch al met het gewone boek? Dat klopt. Maar hiermee doel ik op vergrotingen. Want een vergroting biedt een slechtziende leerling ondersteuning, zowel digitaal als op papier.
Ondersteuning door luisteren – Luisteren naar je boek in plaats van lezen. Een gesproken boek zorgt ervoor dat bijvoorbeeld leerlingen met dyslexie, of blinde leerlingen, toegang hebben tot het boek. De tekst en de afbeeldingen uit het schoolboek worden namelijk voorgelezen. En voor leerlingen met dyslexie is het goed om het reguliere school-of studieboek bij de hand te houden.
Ondersteuning door kijken en luisteren – Verschillende leesvormen kunnen ook gecombineerd worden. Bij kijk- en luisterondersteuning kan je op een computerscherm zowel meelezen met de tekst als luisteren naar de tekst in gesproken vorm.
Ondersteuning door voelen – Lezen met je handen. Voelbare informatie is bedoeld voor leerlingen die blind of zeer slechtziend zijn. Producten die ondersteuning bieden door voelen zijn teksten in braille of voelbare afbeeldingen. Een belangrijk voorbeeld ten opzichte van audio-ondersteuning is dat je hiermee ook kan werken aan het woordbeeld.
Ondersteuning door voelen en luisteren – Voelen en luisteren kan je ook combineren, of er een keuze in bieden. De leerling kan dan op elk moment schakelen tussen voelen of luisteren en verder lezen waar hij of zij gebleven was. Bijvoorbeeld door de tekst op het scherm te voelen op een brailleleesregel, maar door het ook te kunnen laten voorlezen met synthetische spraak op de computer. Schermleessoftware zoals Jaws of NVDA zorgt hiervoor.

Figuur 1 - Verschillende vormen van ondersteuning en mogelijke aangepaste leesvormen.
[Beschrijving: Drie cirkels als ondersteuning, luisteren, kijken en voelen. Daarin staan de aangepaste leesvormen die bij deze ondersteuning horen. Ook zijn er combinaties tussen luisteren en voelen en tussen kijken en luisteren.]

Aangepaste leesvormen

Voor leerlingen met een leesbeperking zijn er verschillende manieren van ondersteuning mogelijk, zoals afgebeeld in afbeelding 1. Binnen die vormen van ondersteuning, zijn bepaalde leesvormen mogelijk. Er is niet maar één manier waarop je ondersteuning kunt bieden in audio bijvoorbeeld.

Deze leesvormen worden speciaal gemaakt voor leerlingen met een leesbeperking.

Dat betekent dat om de school-en studieboeken in zo’n aangepaste vorm te bestellen, je als leerling een Verklaring Leesbeperking nodig hebt. Natuurlijk kun je ook zelf aan de slag met lesmateriaal aanpassen gebaseerd op deze vormen van ondersteuning. Want er is natuurlijk ook een boel ander lesmateriaal dat wordt ingezet in de klas. Bekijk deze leesvormen dan ook als basis voor de aanpassingen die je zelf kunt toepassen.

Gesproken boeken

Of je nou een visuele beperking hebt, of dyslexie, een gesproken boek biedt waardevolle ondersteuning. Voor de een maakt het lezen van de stof mogelijk en voor de ander maakt het dat de leerling zich kan concentreren op de stof, in plaats van het lezen zelf. Een andere naam voor een gesproken boek is ook wel DAISY. Als je die term voorbij ziet komen, hoef je dus niet gek op te kijken. Goed om te weten dat een gesproken boek alleen audio bevat – er zit dus geen gedrukte tekst bij. De tekst wordt voorgelezen door een menselijke stem, wat ervoor zorgt dat het natuurlijk klinkt.

Een gesproken boek is niet vanzelfsprekend hetzelfde als een luisterboek.

Het zit namelijk een bepaalde structuur in. Die structuur maakt dat je makkelijk kunt navigeren door hoofdstukken een aanpassen. Dus als een docent vraagt pagina 15 erbij te pakken, kan je dat snel vinden.

Dyslexiebestanden

De naam zegt het al: deze bestanden zijn voor leerlingen met dyslexie. Waarom? Een dyslexiebestand is een digitaal bestand van het reguliere schoolboek wat je kunt lezen met dyslexiesoftware. Het is eigenlijk een beveiligde pdf van het school, met alle tekst, afbeeldingen en opmaak zoals in het gewone boek. In dyslexiesoftware is het mogelijk om de tekst te laten voorlezen met synthetische spraak (een computerstem). Op die manier kan de leerling zowel de tekst zelf lezen als luisteren naar de tekst.

FotoPDF-bestanden

Een vergroting van het boek op je computer, dat is een FotoPDF-bestand. Niks meer dan digitale foto’s van het reguliere schoolboek die je ontzettend kunt vergroten. Je ziet dus ook alle opmaak, tekst, afbeeldingen en tabellen uit het boek zoals je gewend bent. Belangrijk is om te weten dat in een fotoPDF zonder voorbewerking geen tekst kan worden voorgelezen, het bestand is immers een afbeelding en er wordt zonder OCR geen tekst in herkend.

Edu-tekstbestanden

Veel blinde leerlingen werken met een computer en hun brailleleesregel. Voor hen is het dus ideaal om op hun school-en studieboeken digitaal te hebben zodat ze het kunnen lezen met een brailleleesregel. Daarvoor zijn edu-tekstbestanden zeer geschikt. Dat is een toegankelijk Word-bestand van het schoolboek. Zo'n bestand kan gebruikt worden om de tekst om te zetten naar braille voor op de brailleleesregel, of om uitgelezen te worden door een schermuitleesprogrramma. Het tekstbestand ziet er heel anders uit dan het reguliere schoolboek omdat de afbeeldingen, tekstvakken en andere grafische elementen niet zijn weergegeven. Alleen de tekst uit het reguliere schoolboek is weergegeven.

Op die manier kan de gebruiker makkelijk navigeren in de tekst door de koppenstructuur en klikbare inhoudsopgave. Er kan ook tekst worden toegevoegd zonder dat de pagina indeling verschuift. In edu-tekstbestanden voor het basisonderwijs worden afbeeldingen beschreven in de tekst.

A3-vergrotingen

Voor leerlingen die slechtziend zijn en graag met een fysiek boek werken, zijn er A3-vergrotingen. Een A3-vergroting is een geprinte vergroting van het reguliere schoolboek op A3-formaat. Lekker groot dus. Ook kun je kiezen of je het boek in zwart-wit of kleur gedrukt wil hebben. Of op geel papier. Dat is afhankelijk van de wensen van de leerling die het boek wil lezen. De A3-vergroting wordt met een ringband gemaakt zodat het boek eventueel dubbel gevouwen kan worden en wat handzamer wordt.

Braille

Misschien een open deur, maar brailleboeken zijn geschikt voor leerlingen met een visuele beperking. Het gedrukte boek wordt omgezet naar 6-punts geprint braille in banden. Een boek is in braille namelijk een stuk dikker. Dat is zo omdat op één pagina van een brailleboek maar 28 brailleregels en op een regel maar 33 braillekarakters passen. Dat is veel minder dan de tekst op een normale pagina in een gedrukt boek. Standaard wordt de braille dubbelzijdig geprint met een enkele regelafstand. Voor een beginnende braillelezer is braille met interlinie (enkelzijdig met dubbele regelafstand) prettiger omdat er dan meer ruimte is om te voelen.

Voelbare tekeningen

Afbeeldingen zijn per definitie niet toegankelijk voor leerlingen die blind zijn (of zeer slechtziend). En in schoolboeken staan ontzettend veel afbeeldingen. Belangrijke afbeeldingen worden door Dedicon bijvoorbeeld ook toegankelijk voor die leerling door ze voelbaar te maken. De lijnen van de afbeelding zijn voelbaar voor de leerling en zo kan ook hij of zij voelen wat er is afgebeeld. De tekst wordt erbij geprint in braille en grijze inkt voor samenwerking met bijvoorbeeld een leraar.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!