Spel beter begrijpen en faciliteren…

Bertine van den Oever

Onderwijsadviseur en coach bij Wij-leren.nl

Geplaatst op 21 november 2022

Ken je dat? Je kijkt naar de leerlingen die in de hoeken spelen en vraagt je af of en wat je nu kan doen. Vooral blijven kijken en niet gelijk 'op de koffie gaan' of vragen of de toren ook hoger kan. Wat zie je de kinderen doen? Wat hoor je ze zeggen? Dit geeft je al heel veel informatie over hun ontwikkeling. Loop nu in gedachten langs de onderstaande punten om na te gaan of en hoe je kan handelen als professional.

Overweeg om de eerste drie punten standaard te doordenken bij het voorbereiden van een thema. Wanneer een thema herkenbaar en speelbaar is en er is genoeg te beleven, draag je bij aan een rijke speelleeromgeving.

1. Verhaal

Wat kunnen de kinderen naspelen bij het thema? Ligt het onderwerp wel genoeg in hun belevingswereld? Missen de kinderen misschien een verhaal om na te spelen? Het kan helpen om het spel te verbinden aan een prentenboek met een avontuur of een eigen verhalend ontwerp. De gedachte is dat de kinderen dan geprikkeld worden om dit verhaal uit te spelen. Je kan misschien nog nieuwe herkenbare verhaalimpulsen geven die tot nieuwe activiteiten leiden.

2. Communicerende hoeken

Kinderen tonen vaak rijker spel als ze van de ene naar de andere hoek kunnen. Bijvoorbeeld vanuit de huishoek naar de huisarts en dan misschien nog even langs de apotheek. Wanneer er maar één hoek is voor de kinderen kan er een soort 'quarantainegedrag' ontstaan. De leerlingen hebben op een gegeven moment alles al gezien en gedaan en komen niet meer tot spel. Om meer themahoeken te realiseren in een klas is het aan te bevelen met maximaal drie tafelgroepen te werken. Het is overigens mooi om te zien hoe kinderen die toe zijn aan manipulerend spel en eenvoudige rolgebonden handelingen, helemaal op kunnen gaan in hun spel in een enkele hoek.

3. Prikkels

Als de belangstelling van kinderen in een thema uitgedoofd lijkt of van korte duur is, probeer dan eens nieuw materiaal toe te voegen. Of geef de kinderen spelsuggesties door een uitje te organiseren dat bij het thema past of een expert de klas in te halen. De nieuwe inspiratie kunnen de kinderen dan weer verwerken in hun spel.

Misschien is er voor punt 4, 5, 6 of 7 niet alleen een incidentele interventie nodig, maar zou een structurele verandering in aanbod, aanpak of rooster de voorwaarde voor spel in je groep kunnen verbeteren.

4. Materiaal

Zijn er naast de meubels in een themahoek ook andere materialen die inspireren tot spel? Dit kunnen materialen zijn met een duidelijk doel, zoals een kassa of materialen waar kinderen zelf invulling aan kunnen geven, zoals een lap stof. Het kan heel stimulerend werken wanneer de materialen ‘echt’ zijn. Denk hierbij bijvoorbeeld aan een echte pan. Verzamel dit samen met de kinderen en ga desnoods zelf naar de kringloop wanneer er weinig meegenomen wordt door de kinderen.

5. Rollenspel in de bouwhoek

Sommige kinderen spelen veel liever in de bouwhoek. Laat ze! Ook in de bouwhoek zitten allerlei ontwikkelkansen die ook in de themahoeken zitten. Zolang je maar zorgt voor karakters of poppetjes. Ik doel op figuren die net alsof kunnen praten. Of het nu LEGO, Playmobil, houten poppetjes of Cars auto's met ogen zijn. Zolang ze maar een rol kunnen krijgen en er gespeeld kan worden met de karakters is er sprake van klein regisserend rollenspel. Kan jouw bouwhoek nog verrijkt worden hiermee?

6. Eigen keuze

Wanneer kinderen zelf mogen kiezen voor een activiteit is de betrokkenheid vele malen hoger. Vele vaardigheden worden op allerlei plekken in een rijke leeromgeving met klasgenoten ontwikkeld. Geef de kinderen dus heel vaak een eigen keuze. Vermijd nog even spelen, omdat je je verplichte werk af hebt. Is er genoeg ruimte om te kiezen voor de kinderen in je groep?

7. Tijd

Is er wel voldoende tijd in je rooster om tot spel te komen? Kleuters hebben minstens een uur speeltijd nodig. Bedenk hiervoor een oplossing als dit niet het geval is.

Is er wel voor iedere spelfase aanbod voor de kinderen? Het helpt om bij ieder thema na te gaan of onderstaande spelfasen vertegenwoordigd zijn. Dit geeft je de kans om het kind te stimuleren in de zone van de naaste ontwikkeling.

8. Sensopathisch en manipulatief spel

Het kan zijn dat kinderen zich nog in deze spelfasen bevinden en nog niet toe zijn aan rollenspel. Zorg dat deze spelvorm vast aanwezig is in je aanbod voor het jonge kind. Denk bij sensopathisch spel aan klei, vingerverven en de zand- of watertafel. Probeer ook sensopathische materialen in een hoek te verwerken, zoals zachte stoffen of rijst in een fles. Wellicht zie je ook kinderen die bepaalde handelingen steeds herhalen. Ze spelen wel in een hoek, maar gebruiken het materiaal nog niet voor een rol. Hieraan kan je zien dat ze manipulatief spel spelen.

9. Eenvoudige rolgebonden handelingen

Soms zie je dat kinderen wel een rol pakken, maar niet goed weten wat ze dan kunnen doen. Dan kan je 'doekaarten' aanbieden waarop te zien is welke handelingen passen bij deze rol. Bijvoorbeeld dat de bakker eerst zijn ingrediënten verzamelt, dan alles in een kom doet, dit mengt, gaat kneden en het baksel in een bakvorm in de oven doet. Wat doet hij eigenlijk als hij aan het wachten is tot het baksel klaar is? Hij zet een time-timer en gaat even zijn werkplek schoonmaken. Daarna gaat hij even bellen en misschien een kopje koffie of thee drinken. Je kan deze handelingen vaak ook heel handig uit prentenboeken halen door de werkwoorden uit het verhaal te gebruiken. Wanneer je dit bewust inzet met een visualisatie erbij, werk je ook nog aan de verrijking van de woordenschat van de kinderen. Je kan de taalontwikkeling van de kinderen stimuleren door voor hen te verwoorden wat ze aan het doen zijn.

10. Eenvoudig en uitgebreid rollenspel

Wanneer je waarneemt dat kinderen hun rol niet echt pakken, kan het ook helpend zijn om te werken met rolkaarten of verkleedkleren. Het kan stimulerend werken als kinderen zien welke rollen er allemaal gespeeld kunnen worden en hieruit kunnen kiezen. Je kan dit organiseren met rolkaarten, maar het is ook mooi als je dit duidelijk maakt doordat er verschillende setjes verkleedkleren uitnodigend hangen op kindhoogte. Soms is het ook handig, meestal wanneer het karakter een dier is uit een boek, wanneer je een papieren hoofdband maakt met daarop het hoofddeksel, de kop of de oren van het karakter. Let op dat er altijd keuze blijft voor de kinderen, dat er dus meer rollen te kiezen zijn dan kinderen die in de hoek kunnen spelen.

11. Realistisch rollenspel en onderzoek

Wanneer je signalen waarneemt bij kinderen in het thematisch spel dat de behoefte aan ‘echt’ sterker wordt, dat ze precies willen weten hoe iets werkt of dat ze precies iets willen doen zoals het hoort, dan groeit hun behoefte van spel naar onderzoek als leidende activiteit. Probeer dan eens activiteiten aan te bieden waar ‘echt’ iets te doen valt. Denk bijvoorbeeld aan het plakken van een band bij de fietsenmaker i.p.v. alleen net alsof aan fietsen sleutelen.

Onderstaande interventies kan je als professional inzetten tijdens het spelen wanneer je denkt dat dit de kinderen kan ondersteunen in hun ontwikkeling.

12. Vooruitkijken

Je kan vooraf met een groepje leerlingen zitten en hen nieuwsgierig bevragen wat ze gaan spelen en wie dan wat gaat spelen. Probeer eens wat scriptkaarten toe te voegen waar leerlingen kunnen zien welke scènes van een verhaal ze allemaal na kunnen spelen. Dit kan een rij kaarten met een foto, tekening of kopie van een scène uit een prentenboek zijn. Hoe meer beeld de kinderen bij het thema en een verhaal hebben, hoe meer ze na kunnen gaan spelen.

13. Geleide fantasie

Terwijl je een verhaal vertelt, beeld je samen met de kinderen stap voor stap de handelingen uit die bij het verhaal horen. Tijdens het spelen van het verhaal is het goed denkbaar dat kinderen met hun eigen ideeën komen. Neem dit mee en sluit hierop aan.

14. Professional in rol

Je neemt een rol aan en in die rol ga je een gesprek aan met de kinderen. In je rol vraag je de kinderen om hulp waardoor je hen activeert om met oplossingen te komen. Zo kan je bijvoorbeeld een zieke vos in het bos hebben gezien en de boswachter vragen of hij de vos op wil halen en naar de dierenarts wil brengen. Het is cruciaal dat je hierbij aansluit op hun spel en niet hun spel doorkruist. Neem altijd de tijd om het spel eerst te observeren en als het ware te verkennen of je aan kan haken.

15. Terugblikken

Je kan niet altijd op alle plekken in de klas aanwezig zijn en spel begeleiden. Wanneer je hebt gezien dat het spel prachtig verliep of vastliep kan je ook direct na afloop van het spelen en werken bespreken wat er goed en niet zo goed ging. Laat de kinderen elkaar inspireren door te delen wat ze speelden. Of stel de kinderen vragen die hen na laten denken over een oplossing voor wat er niet zo goed ging en hoe ze dit een volgende keer op kunnen lossen. Soms kan het helpen als andere kinderen tips geven.

Tot slot kan het zijn dat je iets van de onderstaande overige punten waarneemt. Lees verder wat je dan kan doen als professional.

16. Spelgenoot

Neem de tijd om te bemiddelen wanneer kinderen een probleem met elkaar hebben wat ze zelf nog niet op kunnen lossen, omdat ze hiertoe nog niet vaardig genoeg zijn. Dit komt regelmatig voor wanneer kinderen nog in hun egocentrische fase zitten. Zonder spelgenoot is rollenspel niet mogelijk, het is dus echt belangrijk om dit te begeleiden. Soms komt het spel beter op gang met een ander speelmaatje. Hoe zou het spel beïnvloed kunnen worden als een leerling samenspeelt met iemand anders?

17. Regressie

Wanneer je een kind ziet die voorheen rollenspel liet zien en nu bijvoorbeeld alleen speelt, dingen kapot maakt of steeds dezelfde manipulatieve handeling doet, kan er sprake zijn van een belemmerende factor. Misschien heeft dit kind slecht geslapen, is er thuis iets veranderd in de gezinssituatie of wordt hij gepest. Houd het kind in de gaten en ga voorzichtig op onderzoek uit wanneer het gedrag niet verandert. Sensopathisch spel kan voor deze kinderen een geruststellend of troostend effect hebben. Je kan dit bewust aan hen aanbieden.

18. Alternatief voor huisdieren en baby’s

Accepteer niet dat de kinderen bijvoorbeeld een poes of een baby naspelen. Voor je het weet heb je een klas vol miauwende poezen of huilende baby's. Het hele doel van de ontwikkeling van de mondelinge communicatie valt weg én voor wie het herkent: dat kan best lang duren, soms weken of zelfs maanden. Bied vervanging aan, bijvoorbeeld een knuffelpoes met etensbakjes, een ligkussen en een kattenbak. En geef aan dat de kinderen geen poes mogen spelen, daar is de knuffelpoes voor bedoeld.

BASIS: Veiligheid

Het laatste kopje, maar het belangrijkste onderwerp. Misschien voelt een kind zich nog niet op zijn gemak in de groep of bij de leraar. Een positief groepsklimaat is de basis voor een kind om tot ontwikkeling te komen. Investeer in groepsvorming en bouw aan een relatie met een kind door hem niet te beoordelen, maar juist mee te doen en mee te denken met het kind.

Bronnen

Betsy van de Grift. De kleutervriendelijke school. Helmond: Uitgeverij OMJS, 2020
Erik Vos, Peter Dekkers, Ellen Reehorst. Verhalend ontwerpen. Noordhoff Uitgevers, 2007
Frea Janssen-Vos. Basisontwikkeling voor peuters en de onderbouw. Assen: Koninklijke Van Gorcum, 2008
Helma Brouwers. Kiezen voor het jonge kind. Uitgeverij Coutinho, 2020
Hilde van Amelsvoort, Nella Bolhuis, Margo Damhuis. Spelend ontwikkelen. Assen: Koninklijke Van Gorcum, 2013
Ineke Oenema-Mostert, Harry Janssens, Gerda Woltjer, Petra van de Kraats-Hop, Stapsgewijs onderwijs: het kind centraal. Noordhoff Uitgevers, 2018
Sharon Vleugel-Ruissen. Sensopathisch spel. Apeldoorn: Garant, 2012