Draagt onderzoekend leren eraan bij dat vmbo-t-leerlingen leren samenwerken, communiceren en beter zelfreguleren?

Geplaatst op 10 februari 2022

Een zeker vermogen tot samenwerken, communiceren en zelfregulatie is nodig om onderzoekend te kunnen leren. Of onderzoekend leren bijdraagt aan het verder ontwikkelen van die vaardigheden, is niet onderzocht. Ook is niet bekend hoe je onderzoekend leren specifiek in vmbo-t kunt inzetten. Wel weten we dat het belangrijk is dat leraren specifieke begeleiding geven tijdens in de fasen van onderzoekend leren, gericht op conceptuele, metacognitieve en sociale aspecten.

Zelfsturing, samenwerking en communicatie zijn belangrijke vaardigheden die leerlingen moeten ontwikkelen. Onderzoekend leren zou dat bevorderen, is de aanname. Die manier van leren gaat uit van de nieuwsgierigheid van leerlingen en een actieve betrokkenheid bij het eigen leerproces. Leerlingen doorlopen verschillende fasen zoals introductie, verkennen, het opzetten en uitvoeren van het onderzoek, concluderen, presenteren en verdieping.
Onderzoek naar onderzoekend leren is er vooral in wetenschaps- en techniekvakken. Over verschillen tussen onderwijsniveaus is weinig bekend. Of onderzoekend leren effect heeft op het leren van zelfregulatie, communicatie en samenwerking is niet onderzocht. Het is wel een context waarin deze vaardigheden van belang zijn; leerlingen moeten ze enigszins hebben en ze kunnen ze vermoedelijk ook verder ontwikkelen tijdens onderzoekend leren.

Samenwerken en communiceren bij onderzoekend leren kun je oefenen

Samenwerken en communiceren houden dus verband met onderzoekend leren: het zijn met elkaar samenhangende interpersoonlijke, sociale elementen ervan. Samenwerken veronderstelt communicatie, en beide ondersteunen het leren in de context van onderzoekend leren. Leerlingen moeten bij onderzoekend leren bijvoorbeeld beslissingen nemen en samenwerken met een medeleerling. Dit kan ze stimuleren om hun ideeën te uiten en te beredeneren. Daardoor worden ze zich meer bewust van hun eigen ideeën en kunnen ze hun redenering bijstellen.

Onderzoekend leren lijkt gebaat bij samenwerking. In de afgelopen jaren zijn verschillende modellen en tools ontwikkeld en onderzocht om samenwerking tussen leerlingen te faciliteren. Daaruit blijkt dat samenwerking is te leren. Of dat leidt tot betere leeruitkomsten is niet zeker: studies hierover laten wisselende resultaten zien.
Communicatie is ook een expliciet onderdeel van een onderzoekend (leer)proces. Bijvoorbeeld wanneer leerlingen hun bevindingen presenteren, moeten ze in staat zijn om zich helder uit te drukken. Je kunt leerlingen hierbij helpen met collaboration scripts die beschrijven wanneer ze welke activiteiten moeten uitvoeren en welke rol ze spelen.

Zelfregulering leerling en sturing leraar

Ook voor zelfregulatie geldt dat niet duidelijk is of onderzoekend leren eraan bijdraagt. Het is andersom wel een succesfactor voor onderzoekend leren. Zowel leerlingsturing als gezamenlijke sturing door leraar en leerling is het meest effectief. Leerlingen moeten (leren) plannen, doelen stellen, monitoren en evalueren. Houd daarbij als leraar rekening met het individuele vermogen tot zelfregulatie van leerlingen en bied hun scaffolds (ondersteuning) aan. Verder moeten leraren zich bewust zijn van hun eigen competenties en de activiteiten die ze aanbieden.

Specifieke ondersteuning in de fasen van onderzoekend leren

Helder communiceren wat je van leerlingen verwacht, voorbeeldgedrag laten zien, en samenwerken met collega’s zijn succesfactoren voor onderzoekend leren. Ook is specifieke ondersteuning in de verschillende fasen van onderzoekend leren belangrijk. Zo is in de introducerende en verkennende fase ondersteuning nodig op metacognitief vlak (doelen stellen, activiteiten plannen, monitoren en evalueren) en conceptueel vlak (informatie over het onderzoeksonderwerp). Bij het opzetten en uitvoeren van het onderzoek hebben leerlingen vooral behoefte aan metacognitieve kennis, procedurele kennis (over stappen om te doorlopen) en sociale kennis (over samenwerken). Bij de presentatie is ondersteuning op sociaal vlak van belang.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Quirine Simons (antwoordspecialist) en Niek van den Berg (kennismakelaar)    
Vraagsteller: docent voortgezet onderwijs

Vraag

In hoeverre draagt onderzoekend leren in een praktijkgericht vak in vmbo-t bij aan hun vermogen tot samenwerken, communiceren en zelfregulatie? Welk docentgedrag is hiervoor nodig?

Kort antwoord

Samenwerken, communiceren en zelfregulatie zijn eerder condities voor onderzoekend leren dan effecten ervan. Of onderzoekend leren (onder die condities) ook bijdraagt aan het verdere ontwikkelen van die vermogens, is niet bekend omdat het niet is onderzocht. Bij onderzoekend leren is adequate begeleiding door leraren nodig, gericht op conceptuele, metacognitieve en sociale aspecten. Op basis van eerder onderzoek zijn geen specifieke uitspraken over onderzoekend leren in vmbo-t mogelijk.

Toelichting antwoord

Onderzoekend leren gaat uit van nieuwsgierige en actieve leerlingen

Onderzoekend leren gaat uit van de nieuwsgierigheid van leerlingen en een actieve betrokkenheid bij het eigen leerproces. Bij onderzoekend leren doorlopen leerlingen verschillende fasen zoals introductie, verkennen, het opzetten en uitvoeren van het onderzoek, concluderen, presenteren en verdiepen/verbreden (Van Graft & Kemmers, 2007; Van Uum et al., 2017). Pedaste et al. (2015) beschrijven een vergelijkbare cyclus, maar onderscheiden in totaal vijf fasen in plaats van zeven.
Onderzoekend leren richt zich op drie (met elkaar samenhangende en overlappende) kennisaspecten, namelijk:

  • conceptuele kennis (over de inhoud waar het leren zich op richt),
  • metacognitieve, epistemische kennis (over de aard van wetenschap en over procedurele kennis zoals weten hoe je een onderzoeksvraag of hypothese moet opstellen) en
  • sociale kennis (samenwerken en communiceren).

Deze driedeling wordt in verschillende studies teruggevonden, waarbij sommigen de procedurele kennis als aparte vierde categorie noemen. Tegelijkertijd wijzen de auteurs op de overlap en samenhang tussen de kennisaspecten (Dobber et al. 2017; Duschl et al., 2008; Furtak et al., 2012; Van Uum et al., 2016).
Het leerplankader van het praktijkgerichte programma in het vmbo[1] noemt samenwerken en communiceren naast zes andere praktijkgerichte vaardigheden - waaronder zelfsturing - die leerlingen zouden moeten verwerven, los van de vraag hoe ze dat zouden moeten doen. Hieronder zoomen we naar aanleiding van de vraag die aan de Kennisrotonde is gesteld, specifiek in op deze drie vaardigheden in relatie tot onderzoekend leren.

Belangrijk om op te merken is dat onderzoekend leren in het voortgezet onderwijs voornamelijk plaatsvindt in de context van (natuur)wetenschaps- en techniekonderwijs. Ook varieert de aanpak sterk, zeker sinds de toename van het gebruik van technologie. Hierdoor zijn op onderzoek gebaseerde uitspraken over onderzoekend leren in andere contexten niet goed mogelijk. Verder wordt niet altijd helder onderscheid gemaakt tussen leerniveaus van leerlingen en leerjaren, waardoor het lastig is om in antwoord op de huidige vraag specifieke uitspraken te doen over het vmbo en leerwegen daarbinnen.

Samenwerken en communiceren bij onderzoekend leren kun je leren

Of onderzoekend leren bijdraagt aan het vermogen tot samenwerken en communiceren is niet onderzocht. Samenwerken en communiceren houden wel verband met onderzoekend leren: het zijn met elkaar samenhangende interpersoonlijke (sociale) elementen ervan (Furtak et al., 2012; Duschl, 2008). Samenwerken veronderstelt communicatie, en beide ondersteunen het leren in de context van onderzoekend leren (Anjewierden et al., 2011; De Jong, 2019). Leerlingen moeten bij onderzoekend leren bijvoorbeeld beslissingen nemen, en samenwerken met een medeleerling (of een andere partner) kan leerlingen stimuleren om hun ideeën te uiten en te beredeneren. Door deze samenwerking en communicatie kunnen ze zich meer bewust worden van hun eigen ideeën en hun redenering waar nodig bijstellen (Gijlers & De Jong, 2009).

Samenwerken bij onderzoekend leren: We hebben geen onderzoek gevonden naar de inzet van onderzoekend leren om samenwerking te bevorderen. Onderzoekend leren lijkt juist gebaat bij samenwerking (zie hierboven), en onderzoek naar deze combinatie richt zich dan ook met name op de kwaliteit van de samenwerking en het effect ervan op leeruitkomsten van onderzoekend leren. In de afgelopen jaren zijn verschillende modellen en tools ontwikkeld en onderzocht om samenwerking tussen leerlingen te faciliteren. Daaruit blijkt dat leerlingen kunnen leren samenwerken, maar of de leeruitkomsten beter worden is niet zeker, omdat de studies hierover wisselende resultaten laten zien.

Zo blijkt uit een vergelijkende studie van Gijlers & De Jong (2013) dat middelbare scholieren die samen werkten aan een concept map (een model dat de centrale concepten en relaties daartussen weergeeft) meer taakgerichte samenwerking lieten zien en tevens hogere leeropbrengsten hadden dan de controlegroep die niet samenwerkte aan een concept map. Instructie gericht op respectvolle, intelligente, samen beslissende en aanmoedigende samenwerking[2] blijkt in de bovenbouw van het vwo bij natuurkunde tot betere samenwerking en meer onderzoekende activiteiten te leiden dan bij leerlingen die deze instructie niet kregen; een effect op leerresultaten werd echter niet gevonden (Saab et al., 2007). Eenzelfde soort instructie in combinatie met een ondersteunende tool blijkt nog betere samenwerking op te leveren en ook meer inhoudelijke kennis, afgaande op een vergelijkend onderzoek van Eshuis et al. (2019) onder eerstejaars studenten in het middelbaar beroepsonderwijs. Dit onderzoek vond echter niet in de context van onderzoekend leren plaats.

Communiceren bij onderzoekend leren: Communiceren is een expliciet onderdeel van een onderzoekend (leer)proces. Wanneer leerlingen hun bevindingen moeten presenteren aan anderen, moeten ze in staat zijn om hun acties en redeneringen ter onderbouwing helder te verwoorden (Peeters et al., 2014). In effectonderzoek naar samenwerkend onderzoekend leren wordt verwezen naar manieren die communicatie gedurende het samenwerken op gang kunnen brengen. Een belangrijk voorbeeld hiervan is het gebruik van collaboration scripts, waarin beschreven staat welke activiteiten leerlingen moeten verrichten, in welke volgorde ze deze uit kunnen voeren en welke rol leerlingen vervullen in het samenwerkend leerproces. Volgens onderzoek van Kollar et al. (2007) draagt de inzet van gestructureerde scripts bij aan het opdoen van algemene kennis over een domein (Kollar et al., 2007). De gestructureerde aanwijzingen over de rol die ze moeten vervullen in het leerproces, levert voor leerlingen ruimte op om richting te geven aan het eigen leerproces.

Onderzoekend leren doet een beroep op zelfregulatie van leerlingen én op sturing door de docent

Net als samenwerken en communiceren lijkt ook zelfregulatie eerder een conditie voor onderzoekend leren dan een effect ervan. Of er al dan niet een effect is weten we niet, omdat onderzoek hiernaar ontbreekt.
Voor succesvol onderzoekend leren is zowel overwegende leerlingsturing als gezamenlijke sturing door leraar en leerling het meest effectief. Leerlingen moeten in staat zijn om te plannen, doelen op te stellen en hun eigen leerproces te monitoren en evalueren.

Docenten moeten rekening houden met het individuele vermogen tot zelfregulatie van leerlingen en hen passend voorzien van scaffolds ter ondersteuning van het leerproces. Ook moeten ze rekening houden met hun eigen competenties en het type activiteiten dat ze in het kader van onderzoekend leren aanbieden. Vermoedelijk is variatie tussen leerlingsturing en docentsturing belangrijker dan een keuze voor eem bepaalde sturingsvorm (Dobber et al., 2017; aangehaald in Kennisrotonde, 2021). Het belang van adequate begeleiding door de leraar komt ook uit eerdere reviewstudies naar voren (Alfieri et al., 2011; Furtak et al., 2012; Lazonder & Harmsen, 2016).

Zoals de Kennisrotonde (2021) uitwerkt zouden leraren zich in hun ondersteuning moeten richten op conceptuele, metacognitieve en sociale aspecten van onderzoekend leren. Belangrijk is verder dat leraren helder communiceren wat ze van leerlingen verwachten, voorbeeldgedrag laten zien, en samenwerken met collega’s om onderzoekend vorm te geven. De verschillende aspecten waar leraren zich op zouden moeten richten komen terug in een ontwerpend onderzoek van Van Uum et al. (2016). De onderzoekers werkten samen met leerkrachten, studenten en opleiders van de pabo. Ze werken met basisschoolleerlingen tussen de tien en twaalf jaar aan de hand van zeven verschillende lesmodules in de context van onderzoekend leren.

Op basis van video-analyses van lessen ontwikkelden de onderzoekers een pedagogisch-didactisch raamwerk voor zowel het primair als voortgezet onderwijs, waarmee docenten binnen de verschillende fasen van onderzoekend leren specifiek richting kunnen geven aan het leerproces van leerlingen. Zo blijkt dat leerlingen in de introducerende en verkennende fase met name ondersteuning nodig hebben op metacognitief en conceptueel vlak. Wanneer leerlingen vervolgens hun onderzoek moeten opzetten en uitvoeren en hier conclusies aan moeten verbinden, hebben ze vooral metacognitieve, procedurele en sociale kennis nodig. Bij het presenteren van hun onderzoek is ondersteuning op sociaal vlak van belang.

Geraadpleegde bronnen


[2] In het Engels: Respect, Intelligent collaboration, Deciding together, and Encouraging (RIDE) (Saab et al., 2007)

 

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

Professionalisering
Cursussen, congressen en opleidingen
Cursussen, congressen en opleidingen
Gemiddeld beoordelen deelnemers ons met een 8,4
Medilex Onderwijs 
Webinar
7 valkuilen bij veranderprocessen in het onderwijs
7 valkuilen bij veranderprocessen in het onderwijs
Webinar met Machiel Karels
Wij-leren.nl Academie 
Kindgericht onderwijs
Van jaarklassensysteem naar kindgericht onderwijs.
Machiel Karels
Projectgericht werken zoals op High Tech High
Ontwikkel op jouw school een project volgens de High Tech High-aanpak
Gerdineke van Silfhout
Onderzoekend en ontwerpend leren
Onderzoekend en Ontwerpend Leren: Wat vraagt dit van de leerkracht?
Sietske van der Wegen
High Tech High
High Tech High - Een curriculum waarbij projectgestuurd leren en de leerontwikkeling centraal staat
redactie
Kritisch denkvermogen onderzoekende houding leerkracht
Actief kritisch denkvermogen en onderzoekende houding: de leerkracht als rolmodel
Sietske van der Wegen
Leraarvaardigheden kindgericht onderwijs
Leraarvaardigheden voor kindgericht onderwijs
Machiel Karels
Natuurkunde vanuit verwondering
Verwondering in de les
Dick van der Wateren
Onderzoekjes in natuur en techniek
Kleine onderzoekjes, grote resultaten
Bea Pompert
Onderzoekend en ontwerpend leren
Op onderzoek in de klas
Dolf Janson
Techniek attitude
Talent en talentontwikkeling van en door leraren en scholen
Hanno van Keulen
Techniek talent
Talentontwikkeling met wetenschap en techniek
Hanno van Keulen
Empirische cyclus (1)
Techniek - Onderzoeken met de empirische cyclus (1)
Hanno van Keulen
Empirische cyclus (2)
Techniek - Onderzoeken met de empirische cyclus (2)
Hanno van Keulen
Onderzoekend leren bij kleuters
Oei, dat weet ik niet, laten we het samen onderzoeken
Martine Blonk - Meulenkamp
Vijf pijlers voor kwaliteitsbewustzijn op Agorascholen
Het goede doen. En dat samen. Over kwaliteitsbewustzijn in de Agorascholen
Naomi Mertens
Fascinerende ontdekkingen
Fascinerende ontdekkingen met kinderen rondom wetenschap en techniek
Arja Kerpel
Techniek: Leren door doen
Techniek: leren door doen. Hoe geef je techniek een plek in het onderwijs?
Arja Kerpel
Deep Learning
Deep Learning - betekenisvol onderwijs in een lerende cultuur
Machiel Karels
De Denkende Klas: bereid je leerlingen voor op leren én leven
De Denkende Klas
Dick van der Wateren
Onderzoekend leren
Denken, dromen, kijken en doen
Bas ter Avest


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

Omix Webtalks met Sjef Drummen - De match tussen kunst en onderwijs
Omix Webtalks met Sjef Drummen - De match tussen kunst en onderwijs
redactie
Het belang van maakonderwijs op de basisschool. Tjipcast 020
Het belang van maakonderwijs op de basisschool. Tjipcast 020
redactie
Wat kunnen we leren van het Niekée en Agora onderwijs?
Wat kunnen we leren van het Niekée en Agora onderwijs?
redactie
[extra-breed-algemeen-kolom2]



agora
kindgericht onderwijs
maakonderwijs
onderzoekend leren
potentieelgericht onderwijs
projectonderwijs

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest