Hoe kunnen leerkrachten het eigenaarschap van leerlingen in het primair onderwijs versterken?

Geplaatst op 13 januari 2021

Leerkrachten kunnen eigenaarschap van leerlingen bevorderen door samen haalbare en uitdagende doelen te stellen. Maar ook door leerstrategieën direct en ingebed in de leerstof te onderwijzen, en door procesgerichte feedback te geven. Louter autonomie verlenen aan leerlingen helpt vaak niet. Leerlingen tonen zich eigenaar van het leren als zij actief de verantwoordelijkheid nemen voor hun leerproces en resultaten. Dit hangt mede samen met de mate waarin zij in staat zijn om het eigen leerproces te sturen. Eigenaarschap en zelfgestuurd leren zijn al mogelijk vanaf jonge leeftijd. Daar is wel instructie en begeleiding door leerkrachten en ouders bij nodig.

Er zijn sterke aanwijzingen dat leerlingen die zich (mede-)eigenaar voelen van en verantwoordelijkheid tonen voor het leerproces en de resultaten, betere leerprestaties halen. Eigenaarschap is ook van belang voor het toekomstig functioneren van de leerling in het vervolgonderwijs, op de arbeidsmarkt en in de maatschappij.

Eigenaarschap al vanaf jonge leeftijd mogelijk

Zelfsturing en eigenaarschap zijn al mogelijk vanaf jonge leeftijd, mits de leerlingen goede begeleiding krijgen van leerkrachten en van hun ouders. Zelfsturing kunnen leerkrachten het best bevorderen met directe instructie en ingebed in de lesstof. Om eigenaarschap te versterken kunnen leerkrachten diverse didactische strategieën inzetten. Zo helpt het als ze leerlingen betrekken bij het opstellen van persoonlijke, haalbare en uitdagende leerdoelen. Daarnaast helpt het als leerkrachten instructie geven in leerstrategieën en deze voordoen, bijvoorbeeld door hardop te denken. Verder zijn leerlingen geholpen met begeleiding bij de uitvoering van deze strategieën en met procesgerichte feedback.

Werkwijzen en instrumenten voor het bevorderen van eigenaarschap

Er zijn verschillende werkwijzen en instrumenten om eigenaarschap van leerlingen te ondersteunen. Voorbeelden zijn leerlijnen, weektaken, portfolio’s, gepersonaliseerd leren, formatieve evaluatie en huiswerk.
Wanneer leerkrachten meer werken vanuit lesdoelen of leerlijnen in plaats vanuit de taken en opdrachten uit de lesmethode, kan dit bijdragen aan versterking van eigenaarschap bij leerlingen. Belangrijk daarbij is dat leerkrachten aansluiten bij de behoeften en interesses van de leerlingen, dat zij samen met hen doelen stellen, en dat ze passende begeleiding en procesgerichte feedback geven. Formatieve evaluatie past goed in dit proces. Leerlingen kunnen baat hebben bij dag- of weektaken om te leren plannen om ook zo hun zelfstandigheid te versterken.

Een (elektronisch) portfolio kan het leren van leerlingen ondersteunen. Het is een hulpmiddel om doelen te stellen, te gaan reflecteren en om feedback te ontvangen. Het portfolio kan tevens ingang zijn van gepersonaliseerd leren. De leerkracht geeft dan het onderwijs vorm rond de betrokkenheid en zelfstandigheid van de leerlingen, gebaseerd op hun behoeften en interesses. Ook huiswerk kan – mits goed begeleid – bijdragen aan versterking van de zelfstandigheid van de leerling.

iSelf

iSelf is een wetenschappelijk gefundeerde aanpak die leerkrachten helpt het zelfsturend leren van hun leerlingen tijdens de les te bevorderen. Met iSelf onderwijzen leerkrachten strategieën voor zelfsturend leren, geïntegreerd in de lesstof. Ze sluiten hierbij aan bij individuele verschillen tussen leerlingen. Leerkrachten die getraind zijn in het werken met iSelf, besteden in hoge mate aandacht aan het bevorderen van zelfsturing. Er is echter (nog) geen onderbouwing van de gerealiseerde effecten ervan op de zelfsturing en het eigenaarschap van leerlingen.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Christa Teurlings (Kennismakelaar)
Vraagsteller: HR-adviseur Stichting Primair Onderwijs en Directeur basisonderwijs Geraadpleegde expert(s): Patrick Sins (Saxion, Lectoraat Vernieuwingsonderwijs)

Vraag

Hoe kunnen leraren het eigenaarschap van leerlingen in het primair onderwijs versterken?

Kort antwoord

Leerlingen tonen zich eigenaar van het leren als zij actief de verantwoordelijkheid nemen voor het eigen leerproces en -resultaat. Dit hangt mede samen met de mate waarin zij ook in staat zijn om het eigen leerproces te sturen (zelfgestuurd leren). Eigenaarschap en zelfgestuurd leren zijn al mogelijk vanaf jonge leeftijd, maar goede instructie en begeleiding door leraren en/of ouders is hierbij nodig. Het louter verlenen van autonomie aan de leerling helpt vaak niet.

Leraren kunnen eigenaarschap bij leerlingen bevorderen door samen met de leerling haalbare en uitdagende doelen te stellen, door leerstrategieën direct te onderwijzen en in te bedden in de lesstof, door procesgerichte feedback te geven en de begeleiding geleidelijk af te bouwen. Diverse tools kunnen leraren en leerlingen hierbij onder bepaalde voorwaarden ondersteunen, zoals leerlijnen, weektaken, (e-)portfolio’s, huiswerk en de aanpak iSelf.

Toelichting antwoord

Eigenaarschap betekent verantwoordelijkheid nemen

Leerlingen tonen zich eigenaar van het leren (ownership) als zij actief verantwoordelijkheid (leren) nemen voor het eigen leerproces en leerresultaat, en als zij actief de omstandigheden van hun eigen leerproces mede bepalen (Conley & French, 2014; Zimmerman & Schunk, 2001). Ze zijn dan betrokken bij het leren, nemen initiatief, bepalen mede de doelen en tonen zich gemotiveerd om deze doelen te behalen. Ze starten het leerproces op, sturen het proces zo nodig bij en houden vol, ook als het even tegen zit. Ze communiceren over het leerproces en leggen er verantwoordelijkheid voor af. Ze voelen zich competent om de taak uit te (leren) voeren, en ze ervaren autonomie in verbondenheid met de leraar en met andere kinderen (Deci & Ryan, 1985).

Daarmee is het begrip ‘eigenaarschap’ sterk verwant aan andere begrippen (Conley en French, 2014; Zimmerman e.a., 1992), zoals zelfgestuurd en zelf gereguleerd leren, executieve functies, (intrinsieke) motivatie en betrokkenheid.

Er zijn in de literatuur sterke aanwijzingen dat leerlingen die zich (mede-)eigenaar en verantwoordelijk voelen/tonen voor het eigen leerproces en -resultaat, betere leerprestaties halen (zie bijvoorbeeld Aarssen, e.a., 2010). Eigenaarschap is ook van belang voor het toekomstig functioneren van de leerling in het vervolgonderwijs, op de arbeidsmarkt of in de maatschappij (zie bijvoorbeeld van den Bergh, & Ros, 2015).
Meer informatie is te vinden via de volgende links:

Leraren kunnen eigenaarschap al vanaf jonge leeftijd bevorderen

Uit onderzoek is bekend dat er vooral in de onderbouw van het basisonderwijs nog weinig expliciete aandacht wordt besteed aan het bevorderen van zelfsturend leren en/of eigenaarschap van het leren (Sins, 2019). Wel proberen leraren om veel aan de leerling over te laten, om ze meer autonomie te geven en om ze aan te moedigen om verantwoordelijkheid te nemen voor hun eigen leerproces.
Onderzoek laat echter zien dat het louter verschaffen van autonomie niet effectief is voor het versterken van zelfregulerend leren en eigenaarschap (Kirschner, Sweller, & Clark, 2006; Sins, 2019; Vrieling-Teunter e.a., 2019).

Zelfsturing en eigenaarschap zijn al mogelijk vanaf jonge leeftijd, maar goede begeleiding door leraren en/of ouders is daarbij nodig. Zelfsturing kan het best met directe instructie en ingebed in de lesstof worden bevorderd (Vrieling-Teunter, e.a., 2019).
Om eigenaarschap bij leerlingen te versterken kunnen leraren diverse didactische strategieën inzetten. Zo helpt het bijvoorbeeld als leerlingen betrokken worden bij het kiezen van persoonlijke, haalbare en uitdagende leertaken (leerdoelen) binnen het eigen leerproces (Hattie, 2014).

Daarnaast helpt het als leraren instructie geven in het zelfstandig kiezen van deze leerdoelen en in het uitvoeren van andere belangrijke leerstrategieën. Leraren kunnen deze leerstrategieën daarna ook aan leerlingen voordoen, bijvoorbeeld door hardop te denken. Vervolgens kunnen leraren de leerlingen bij de uitvoering van deze strategieën begeleiden, procesgerichte feedback geven en de begeleiding geleidelijk aan afbouwen (Boekaerts & Simons, 1995 ; Hattie & Timperley, 2007). Ook helpt het leerlingen als leraren aandacht besteden aan hun opvattingen over leren en hun zelfinzicht (Conley & French, 2014).
Meer informatie is te vinden in de onderstaande Kennisrotonde-antwoorden, zie links:

Werkwijzen en instrumenten voor het bevorderen van eigenaarschap

Concrete werkwijzen en instrumenten kunnen bijdragen aan het bevorderen van eigenaarschap van leerlingen. Van belang hierbij is dat de leraar en leerlingen gezamenlijk haalbare en uitdagende groeidoelen stellen, dat er sprake is van expliciete en directe instructie van leerstrategieën, dat de sturing geleidelijk aan de leerling wordt overgelaten, en dat er sprake is van procesgerichte feedback.

Werken vanuit doelen en leerlijnen

Wanneer leraren meer gaan werken vanuit de lesdoelen of vanuit leerlijnen in plaats van vanuit de taken en opdrachten uit de lesmethode, kan dit bijdragen aan versterking van eigenaarschap bij leerlingen. Belangrijk daarbij is dat leraren aansluiten bij de behoeften en interesses van de leerlingen, dat zij samen met de leerlingen groeidoelen stellen (Hattie, 2014), dat zij passende begeleiding en procesgerichte feedback geven.

Meer informatie:

Leidt het werken vanuit leerdoelen en leerlijnen tot een versterking van het eigenaarschap bij leerlingen?

Portfolio’s en oudergesprekken

Een e-portfolio kan het leren van leerlingen ondersteunen, doordat leerlingen doelen gaan stellen, zelf gaan reflecteren op het werk en feedback kunnen ontvangen (zie Baas, 2016). Ook kunnen ouders hierbij het zelfgestuurd leren met portfolio’s bevorderen (Bakker e.a., 2013).
Wanneer leerlingen met hun portfolio’s deelnemen aan voortgangsgesprekken met ouders ondersteunen de portfolio’s het eigenaarschap van leerlingen (Tuinstra & Hiatt-Michael, 2004).

Meer informatie:

Dag- of weektaken

Zogenoemde dag- of weektaken zijn vaak bedoeld om leerlingen te leren plannen en om zelfstandigheid en eigenaarschap te versterken. Leerlingen kunnen daarbij zelfstandig en systematisch te werk gaan, het werk plannen, prioriteren, controleren en evalueren. Met de juiste begeleiding (zie bijvoorbeeld Dignath e.a., 2008) kan het werken met een weektaak deze vaardigheden van leerlingen versterken. Voor kleuters is het effect van het werken met weektaken niet aangetoond; zij kunnen mogelijk beter leren plannen tijdens de speelwerktijd.

Meer informatie:

Gepersonaliseerd leren

Bij gepersonaliseerd leren wordt het onderwijs vormgegeven rond de betrokkenheid en zelfstandigheid van de leerlingen (Marquenie, e.a., 2014). Leerlingen kunnen ook meer eigen keuzes (leren) maken. Het kan een positieve invloed hebben op zelfregulerend leren en eigenaarschap.

Meer informatie:

Formatieve evaluatie

Doordat leraren tijdens momenten van formatieve evaluatie de focus leggen op groei en ontwikkeling (in plaats van op prestaties) kunnen zij eigenaarschap bij leerlingen versterken. Passend hierbij zijn gerichte instructie en procesgerichte feedback (Hattie en Timperley, 2007).

Meer informatie:

Huiswerk

Ook het opgeven van huiswerk kan bijdragen aan het versterken van de zelfstandigheid, maar een goede begeleiding vanuit de school en vanuit de thuissituatie is hierbij nodig.
Het huiswerk kan daartoe het best afgestemd zijn op de behoeften en interesses van de individuele leerling (Reed, Kirschner & Jolles, 2015).

Meer informatie:

Leidt huiswerk maken op de basisschool tot grotere vaardigheid in plannen en verantwoordelijkheid nemen voor het eigen leerproces?

Lean en Continuous Improvement

Wanneer het gedachtengoed van lean en continous improvement worden toegepast in het onderwijs staat (ook) de leerling centraal (Netland, 2015): leerlingen moeten zich ook eigenaar gaan voelen van het eigen leerproces en –resultaat (Marino & Polderman, 2011). Het lean-denken is veelbelovend voor het onderwijs, maar effectonderzoek is (nog) niet beschikbaar.

Meer informatie:

Leidt het gebruik van lean-principes in een basisschoolklas tot een versterking van het eigenaarschap bij de leerlingen?

iSelf

iSelf (Sins, 2019) is een wetenschappelijk gefundeerde aanpak die leraren helpt het zelfsturend leren van hun leerlingen in de eigen lessen te bevorderen. Het is een concrete uitwerking van wat er uit onderzoek bekend is over het effectief bevorderen van zelfsturend leren (Sins, persoonlijke communicatie, februari 2020).

Met iSelf onderwijzen leraren strategieën voor zelfsturend leren expliciet en geïntegreerd in de lesstof. Ze sluiten hierbij aan bij individuele verschillen tussen leerlingen. Onderzoek wijst uit, dat leraren die getraind zijn met iSelf, in hoge mate aandacht besteden aan het bevorderen van zelfsturing (Senders, 2018; Sins, persoonlijke communicatie, februari 2020; Sins, Vrieling, van Dijk, & Tolkamp, in voorbereiding; Vrieling, Sins, & Besselink, 2018). Er is echter nog geen direct empirische onderbouwing van de gerealiseerde effecten ervan op de zelfsturing en het eigenaarschap van leerlingen.

Meer informatie is te vinden bij: iSelf

Enkele onderzoeksgroepen met scholen die werken aan succesvol versterken van eigenaarschap

Al hebben veel scholen in het algemeen belangstelling voor eigenaarschap (ook bijvoorbeeld vanuit de gedachte van Continous-Improvement van onderwijsverbeteraar Marino), in onze literatuurstudie zijn we geen casestudies tegengekomen van scholen die onderbouwd succesvol het eigenaarschap van hun leerlingen versterken.
Wel is ons een aantal samenwerkingsverbanden bekend van scholen die samen met andere partijen werken aan het aantoonbaar succesvol versterken van eigenaarschap en/of zelfsturing.

Zo weten we dat er een samenwerking bestaat tussen het lectoraat Vernieuwingsonderwijs van de Saxion Hogescholen, het Welten-instituut van de Open Universiteit, acht daltonscholen en een freinetschool rondom het hierboven genoemde project iSelf. Dit samenwerkingsverband doet onderzoek naar de wijze waarop scholen voor kunnen worden ondersteund bij het versterken van zelfsturing en eigenaarschap.
Tevens werkt het lectoraat samen met een aantal vernieuwingsscholen en onderzoekers van de Universiteit Twente en de Open Universiteit aan het bevorderen van zelfregulatie tijdens onderzoekend leren binnen het W&T-basisonderwijs. Aan dit project doen zestien basisscholen en zijn ook pabostudenten betrokken.

Meer informatie is te vinden op de website van het Lectoraat van Saxion.

Een ander voorbeeld van een samenwerkingsverband betreft de onderzoekswerkplaats
‘Gepersonaliseerd leren met ict primair onderwijs’. In deze werkplaats werken basisscholen van negen schoolbesturen regio Arnhem en Nijmegen, HAN Pabo en het Welten Instituut (Open Universiteit) samen. Betrokkenen onderzoeken onder meer welke effecten de ontwikkelde onderwijsvormen hebben op zelfgestuurd leren en motivatie.

Meer informatie is te vinden op de website van de onderzoekswerkplaats of op de website van de Open Universiteit.