Jagen, verzamelen, opvoeden - Wat we van oude culturen kunnen leren

Marleen Legemaat

Redactielid bij Kennisplatform Wij-leren.nl

Geplaatst op 11 juni 2024

>> Jagen, verzamelen, opvoeden direct bestellen.

Wat doe je als je peuter krijsend op de grond ligt en overal een strijd van maakt? Wat, als je je drie-jarige dochter als vijand ziet en niet weet hoe je de dag met haar door moet komen? Michaeleen Doucleff voelde zich hopeloos en totaal mislukt als moeder en ging op zoek: Hoe voed ik mijn kind op?

Na een aantal opvoedkundige boeken gelezen te hebben met weinig bevredigende antwoorden raakte ze op een van haar werkreizen gefascineerd door een Mexicaans meisje dat uit zichzelf de vaat ging doen. Het werd het begin van haar zoektocht hoe andere culturen opvoeden, en welke handvatten zij gebruiken om hun kinderen tot behulpzame, gedisciplineerde en zelfverzekerde kinderen te maken. In haar boek Jagen, verzamelen, opvoeden - Wat we van oude culturen kunnen leren over het opvoeden van blije en behulpzame kinderen, doet zij verslag van haar opvoedingsreis.

Doucleff kwam er achter dat veel opvoedkundige adviezen gegeven worden vanuit Europees-Amerikaans perspectief. Deze theorieën hebben heel vaak een flinterdunne onderbouwing en een korte historie. Michaeleen Doucleff ging op zoek naar drie culturen die oude papieren hebben: De Maya’s, de Hadzabe en de Inuit, volksstammen met een eeuwenoude kennis aan opvoedpraktijk.

Je hebt misschien nooit beseft hoeveel van je opvoedproblemen in de kern draaien om macht. Maar als je de machtskwestie verwijdert uit het opvoeden (of althans probeert die binnen de perken te houden) is het verrassend om te zien hoe snel de problemen en het verzet zullen verdwijnen.

In deze samenvattende recensie wordt over het algemeen de structuur van het boek gevolgd, die bestaat uit 5 delen en 16 hoofdstukken.

1. Het vreemde wilde westen

Culturele antropologen hebben ontdekt dat hersenen in verschillende culturen verschillend gevormd worden en dus verschillend kunnen werken. Dit geldt bijvoorbeeld voor de visuele waarneming. Maar geldt dit ook niet voor opvoeden? Veel gebruikelijke praktijken waarvan we denken dat ze belangrijk zijn voor kinderen zijn niet terug te vinden bij andere culturen. Eigenlijk vormen westerse opvoeders de WEIRDest (Western, Educated, Industrialized, Rich & Democratic (Joe Henrich)) cultuur van de wereld.

De westerse manier van opvoeden is een minderheid wereldwijd gezien als het gaat over thema’s als:

samenwerken met anderen;
straf uitdelen;
denken over ons ik;
vrije keuze waarderen;
prijzen;mondelinge instructies geven;
rol van het kerngezin.

Drie dingen die eruit springen als het om westers opvoeden gaat zijn:

De spullenchaos; kinderen hebben eeuwenlang gespeeld met materiaal dat voorhanden was. Nu schaffen we van alles voor ze aan waar ze vaak nauwelijks mee spelen.
De leerchaos; wij menen onze kinderen elk moment te moeten stimuleren, ontwikkelen en ze iets bij te brengen; angst en schuldgevoel om achter te gaan lopen zijn belangrijke drijfveren daarvoor.
Lofprijzing: wij prijzen onze kinderen voor onbeduidende prestaties in hoop op stabiele eigenwaarde van het kind; dit is echter niet gegarandeerd en veel lof werkt vaak tegenproductief.

2. De Maya

Michaeleen verbaasde zich over de behulpzaamheid van Maya-kinderen die van jongsaf hun ouders willen helpen en al op jonge leeftijd erg handig en behulpzaam zijn. Het begrip Acomedido is hierbij belangrijk: kinderen zien welk werk gedaan moet worden en pakken dat op.

De zin om te helpen in het huishouden is een kernwaarde in de Maya-gemeenschappen, die de vaders en moeders bewust doorgeven aan hun kinderen.

Bijkomende voordelen: ouders worden ontlast, kinderen psychisch gezonder en er is minder vervelend (uit verveling voortkomend) gedrag. Belangrijk is dat kinderen al op jonge leeftijd (de peuterleeftijd) mee mogen helpen – op die leeftijd doen ze het nog graag! – ook al levert dat voor ouders meer omslachtigheid en ongemak op.

Stap 1:

Waardeer peuters en dreumesen; zij doen graag dingen met andere mensen en dit maakt hen emotioneel gelukkig;
als je hulpvaardigheid ontmoedigt en zegt: ga maar spelen, gaat je kind uiteindelijk ophouden met je te willen helpen;
geef je kind een echte rol en taak, dus niet een zelfverzonnen activiteit die niet wezenlijk bijdraagt aan het gezin.

Stap 2:

Geef kinderen hun teamlidmaatschapskaart; stop met uitjes die speciaal en alleen op het kind gericht zijn maar betrek kinderen bij het volwassen leven;

Kinderen zien het verschil niet tussen het werk van volwassenen en spelen, ouders hoeven niet te weten hoe ze met kinderen moeten spelen. Als we kinderen betrekken bij activiteiten van volwassenen, is dat spelen voor de kinderen.’

Probeer te stoppen met je kinderen te vermaken en doe dingen samen, bijvoorbeeld samen boodschappen doen, samen klusjes in huis of in de tuin doen.
Hanteer de 20-20-20 regel: minstens twintig minuten per dag ben ik minstens twintig stappen verwijderd van mijn kinderen en hou ik twintig minuten lang mijn mond.
Doe taken samen: dus niet: jij op woensdag en een ander op donderdag, maar leg de nadruk op samenwerken.
In plaats van rechtstreeks tegen je kind te zeggen wat hij of zij moet doen, kun je het indirect doen; bijvoorbeeld: de etensbak van de hond is leeg.

Denk na over je rol als ouder en de rol van je kind in het gezin. Is het jouw taak om je kind bezig te houden en te vermaken? Of is het jouw rol om hem of haar sociale vaardigheden bij te brengen en te leren hoe je samenwerkt met anderen?

In veel culturen over de hele wereld komen dezelfde basiselementen terug, in dit boek de SAAM-methode genoemd:

Saamhorigheid;
Aanmoediging;
Autonomie;
Minimaal ingrijpen.

S - Saamhorigheid

Kinderen hebben een aangeboren drang om samen dingen te doen. Westerse culturen leggen sterk de nadruk op zelfstandigheid, maar zo gaan we eigenlijk tegen hun aangeboren verlangen om samen te zijn en samen te werken in. Saamhorigheid is niet alleen de verantwoordelijkheid van de ouders, maar iedereen die van het kind houdt kan hier aan bijdragen.

In de meeste culturen van de wereld stimuleren en vermaken ouders hun kinderen niet constant maar doen ze naast of met elkaar hun ding. Kinderen hebben dit vermaak en deze prikkels ook niet nodig, ze kunnen zichzelf bezig houden. Laat kinderen deel hebben aan de wereld van volwassenen.

A - Aanmoediging

Kinderen zijn intrinsiek gemotiveerd door uitdagingen, mee mogen helpen. Beloningen en straf kunnen de intrinsieke motivatie doen afnemen. Lof wordt door de Maya’s niet gebruikt, hooguit een non-verbale gezichtsuitdrukking als goedkeuring. Zij laten hun kinderen een zinvolle bijdrage leveren aan dagelijkse taken en geven daar erkenning voor.

3. De Inuit

De Inuit hebben een verbazingwekkend vermogen om hun emoties de baas te blijven. In de opvoeding tonen ze geen boosheid of frustratie bij ongewenst gedrag. Irritatie of chagrijnigheid wordt beschouwd als onvolwassen gedrag. Ouders grijpen niet snel in of stellen niet op hoge toon eisen hoe het kind zich hoort te gedragen.

Tegen kinderen praat je rustig en kalm, zo leer je hen hun woede te beheersen. Kinderen jennen je niet, maar hun gedrag heeft een oorzaak en het is aan jou daar achter te komen. Schreeuwen tegen een kind is vernederend. De Inuit zijn ontzettend zorgzaam en liefdevol voor hun kinderen. Hun zachtaardigheid is enorm.

Zodra je tegen je kind begint te schreeuwen, houden ze op met luisteren.

Door te schreeuwen tegen kinderen leer je ze hoe ze boos moeten worden, en te denken dat schreeuwen problemen oplost. Maar wordt je kind boos:

Hou op met praten – wees stil en zeg niets;
Leer om minder of zelfs helemaal niet boos te zijn op je kinderen.

Verwacht dat kinderen zich misdragen maar wees zelf de stabiele, emotioneel rustige ouder/volwassene. Dwing je kind nooit maar zeg wat het fout gedaan heeft en moedig hem aan het goede te doen.

Vijf tips om om te gaan met boosheid van je kind:

Kalm opvoeden

De kalmte die een ouder uitstraalt heeft een enorme invloed op een kwaad kind, niet alleen op het moment zelf, maar ook op de langere termijn.

Opvoeden door aanraking (lichamelijkheid): kalmeer door zachtjes op de rug te kloppen;
Voed op met ontzag; Leidt de aandacht van het boze kind af naar iets dat groter is dan hij (bijv. de maan buiten);
Neem je kind mee naar buiten; letterlijk even afkoelen – verandering van plaats;
Negeer het; jongere kinderen worden gekalmeerd bij de Inuit, van oudere wordt verwacht dat ze in staat zijn zichzelf te kalmeren.

Kinderen moeten zelf leren nadenken bij de Inuit. Zij zetten daartoe vijf opvoedmiddelen in:

Een beheerste blik toewerpen;
Voed op door de gevolgen te benoemen – is iets anders dan waarschuwen; niet doen! niet doen!
Voed op met vragen;
Geef je kind verantwoordelijkheid;
Voed op door daden, niet door woorden.

4. Hadzabe

De Hadzabe leven vanuit een soort geschenkeconomie. Alles wat ze ontnemen aan de natuur, behandelen ze zorgvuldig. Ze richten zich bij het opvoeden op het geven aan kinderen: geschenken van liefde, gezelschap en eten, en verwachten daarvoor in de plaats verantwoordelijkheid.

A- Autonomie

De autonomie die de Hadzabe hun kinderen geven is groot, maar toch worden kinderen ongemerkt in de gaten gehouden, zodat volwassenen kunnen ingrijpen als er iets mis lijkt te gaan.

Er wordt geen onophoudelijke stroom van hulp aangeboden, er worden geen bevelen uitgedeeld of preken gehouden.

Hadzabe ouders hebben het vertrouwen dat het kind het zelf allemaal kan en wil uitvogelen. Toch houden ze het kind wel in de gaten, ondanks dat ze het z’n gang laten gaan. De ouder zorgt niet voor prikkels. Hij of zij geeft maximaal drie opdrachten of bevelen per uur. De (westerse) vraag is: leidt teveel vrijheid geven niet tot problemen, tot eigengereide, verwende kinderen? Bij de Hadzabe is dat niet aan de orde omdat autonomie in balans is met de verantwoordelijkheden die kinderen krijgen: telkens doen ze kleine taken voor de groep.

Het verschil zit hem in verbondenheid. Zelfstandig zijn betekent ‘anderen niet nodig hebben’. Een zelfstandig kind handelt als een solitaire planeet. Hij of zij heeft geen verplichtingen aan zijn of haar familie.

Dit is niet hoe het werkt bij de Hadzabe. Daar zijn de autonome, zelfstandige kinderen door onzichtbare draden verbonden aan hun families en gemeenschappen.

Het vergroten van autonomie kan door:

Minder bevelen te geven (of vragen, verzoeken, keuzes);
Leer je kind hoe met gevaar om te gaan; benoem de gevolgen.

Bij de Hadzabe staat een moeder er ook zelden alleen voor. Er zijn altijd andere vrouwen of mensen om moeders heen die haar steunen in het opvoeden van het kind. Dit voorkomt overbelasting en depressie van de moeder. Een geïsoleerde manier van opvoeden is echt niet zo geweldig voor kinderen, ondanks goede bedoelingen.

5 Westers opvoeden 2.0

Er zijn verschillende manieren van opvoeden gangbaar in de westerse cultuur:

Helikopteropvoeden: Ouders beheersen de planning van het kind op macroniveau en zijn nadrukkelijk aanwezig op micro niveau (Veel regels, interventie, informatie, interactie).
Laissez-fasire opvoeden: Het kind bepaalt de planning op macroniveau (veel kindactiviteiten, veel vrijheid) en heeft ook veel vrijheid op micro niveau (weinig regels, weinig verantwoordelijkheden, minimale interventie)

M- Minimaal ingrijpen

De methode waar de auteur voor pleit is de SAAM- methode: Op macroniveau veel activiteiten gericht op het gezin; de wereld van het kind en de ouders is één. Op microniveau zijn er weinig regels, weinig instructies; er wordt wel verwacht dat het kind helpt, bijdraagt en respect toont. Er is minimaal ingrijpen.

Minimaal ingrijpen zorg niet alleen voor minder ruzie, het geeft kinderen ook veel gelegenheid om te oefenen met zichzelf entertainen en voor zichzelf zorgen.

Recensie:

Dit boek is geschreven aan de hand van opvoedproject – Rosy - Michaeleens dochtertje.Tal van voorbeelden en verhalen gaan over haar en haar reacties op Michaeleens opvoedstijl – en hoe de schrijfster in haar moederrol groeide door de leerzame ervaringen van de drie culturen die zij beschrijft. Dit geeft vaart en spanning aan het boek. Er is een constante wisselwerking tussen de problematische verhouding met Rosy en de leerpunten die Michaeleen aangereikt krijgt door de drie verschillende culturen waar zij verblijft (samen met haar dochtertje).

Michaeleen Doucleff moest van ver komen, zij had zelf niet bepaald veel opvoedkundige bagage meegekregen. “Onthoud dat ik opgroeide in een agressief en kwaad gezin (175). Veel dingen die zij gaandeweg leert of moet afleren, zijn gelukkig voor veel mensen vanzelfsprekend.

Het boek heeft een structuur van 5 delen, 22 hoofdstukken en behandelt drie culturen. Verder zijn er veel lijstjes met tips, omkaderde stukken tekst of andere punten die structuur aan de tekst proberen te geven. Het maakt het geheel niet overzichtelijker. Soms is het even zoeken: waar had de auteur het ook al weer over, waar hoort dit punt nu bij?

De auteur geeft veel praktische adviezen en tips over het opvoeden. Sommige daarvan zullen eyeopeners zijn voor de één, andere voor een ander. Vraag die overeind blijft staan na het lezen van dit boek is: hoe gaan we echt vanuit onderlinge verbondenheid opvoeden in een cultuur die zozeer gestempeld is door het individualisme? Want wat Michaeleen bij elk van de drie culturen zag, is dat zij als gemeenschap dezelfde normen en waarden hanteren. En dit ideaalbeeld is in de westerse versnipperde samenleving ver weg.

Sommige adviezen zijn erg rigoreus: bijvoorbeeld: gooi al het speelgoed en andere kindgerichte voorwerpen weg. Maar hoewel je niet alle adviezen hoeft op te volgen kan dit boek je zeker aan het denken zetten over je eigen manier van opvoeden, en de waarden die je daarbij op het oog hebt. Daarbij leest het boek als een spannend verhaal.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!