Bouwstenen voor wijsheid beter integreren in het onderwijs

Carl D'hondt

Orthopedagoog bij

Geplaatst op 9 oktober 2023

Dit artikel is geschreven in samenwerking met Hilde van Rossen.

In deel 1 hebben wij een beknopt overzicht gegeven van de paradigmawisseling zowel van het begrip intelligentie als van creativiteit en wijsheid. In dit deel “Bouwstenen voor wijsheid beter integreren in het onderwijs” spitsen wij ons toe op de praktische gevolgen van deze paradigmawisseling voor het onderwijs aan hoogbegaafde leerlingen.

Wat kan de school, de leerkracht doen om hoogbegaafde jongeren niet enkel te begeleiden in hun cognitieve en persoonlijkheidsontwikkeling, maar er eveneens voor te zorgen om de bouwstenen voor wijsheid beter te integreren in het onderwijs?

Individuele verrijking en feedback naar de klas

Begeleiding van hoogbegaafde leerlingen (via verrijkingsleerstof, mentoring, voorbereiding bij deelname aan jeugdolympiades …) mag niet beperkt blijven tot individuele verrijking. De leerkracht moet ernaar streven om de klas te laten participeren in de extra kennis van hoogbegaafde leerlingen. Een spreekbeurt, een werkstuk voor de klas- of schoolbibliotheek, een bijdrage voor de website van de school enz. Dit zijn ideale middelen om de klas of school deelgenoot te maken in de individuele verrijking van hoogbegaafde leerlingen. Hierdoor richten hoogbegaafde leerlingen zich sterk op communicatie en onderlinge dialoog, twee houdingen die essentieel zijn voor efficiënte samenwerking als volwassene en wijze besluitvorming.

Algemene verrijking versus specifieke verrijking

Het gegeven dat men intelligent, creatief en/of wijs kan zijn op slechts beperkte terreinen, mag er niet toe leiden dat jonge kinderen vroegtijdig en eenzijdig specialiseren. Men moet ervoor zorgen dat hoogbegaafde kinderen een brede basis ontwikkelen, waarop de eigen specialisatie aanvankelijk discreet wordt opgebouwd en later het centrale interessegebied kan worden. Tot op heden wordt er nog te weinig gedifferentieerd in de verrijkingsleerstof voor hoogbegaafde leerlingen. Meestal moeten alle leerlingen dezelfde pakketten doornemen. Wij geven de voorkeur aan leerpakketten die aansluiten bij de momentele interesses van hoogbegaafde leerlingen. De leerkracht moet er wel oog voor hebben dat de eigen keuze van jonge leerlingen niet al te eenzijdig wordt en zal desnoods het belang duidelijk maken voor de persoonlijkheidsontwikkeling van leerstof die niet rechtstreeks aansluit bij de talenten en interesses van de leerling (1).

Engaged learning (maatschappelijke inbedding van leerprocessen)

Bij wijsheid ligt het accent op doen. Leerlingen die voldoende kennis hebben verzameld op een bepaald terrein, leerlingen die voldoende rijp zijn op dit gebied, kunnen door de leerkracht geholpen worden om een concreet doel met maatschappelijke relevantie te realiseren. Tijdens de coronapandemie waren er veel senioren die problemen ondervonden met winkelen. Een project van hulpverlening kan een bijzonder leermoment vormen voor de leerlingen, als voorbereiding op de aanpak van ruimere maatschappelijke problemen. Een wijs persoon heeft een uitgesproken interesse voor maatschappelijke problemen.

Stimuleer coöperatief leren

Wijsheid speelt zich steeds af in een sociale setting. Door coöperatief leren oefent de jongere vaardigheden die belangrijk zijn als basis voor wijsheid zoals samenwerken, luisteren naar anderen, de leiding nemen op een aanvaardbare manier enz. Door coöperatief leren ervaart de jongere hoe anderen denken, welke tussenstappen zij nodig hebben om een redenering volledig te begrijpen, welk soort argumenten het meest effect hebben enz. Hoogbegaafde kinderen en jongeren maken vaak veel te grote denksprongen, snappen niet dat herhaling belangrijk is voor veel leerlingen, gebruiken nogal eens een te moeilijke en gecondenseerde taal … Op deze wijze blijft er soms een muur tussen hen en de medeleerlingen.

In coöperatieve verbanden leren zij de eigen manier van denken van andere leerlingen beter begrijpen. Maatschappelijke problemen in het volwassen leven worden niet opgelost vanuit een ivoren toren, maar moeten meestal in de praktijk worden aangepakt. Wie leiding wil geven aan maatschappelijke verandering moet de psychologie van de volgers goed aanvoelen. Naast verrijkingsopdrachten die vaak apart van het klasgebeuren plaatsvinden, moet de leerkracht voorzien in groepsmomenten. Coöperatief leren is dan voor (hoogbegaafde) jongeren een ideale gelegenheid om bovenstaande vaardigheden te ontwikkelen.

Executieve functies

Intelligentie, creativiteit en wijsheid moeten uiteindelijk een impact hebben op de sociale omgeving en op het algemeen belang. Met andere woorden, intelligentie, creativiteit en wijsheid moeten toepasbaar zijn en kunnen bijdragen aan een betere levenskwaliteit. Veel hoogbegaafde leerlingen hebben problemen met het concreet toepassen van hun kennis. Toepassen van kennis zien zij nogal eens als tijdverlies. Zij denken dat, wanneer je iets goed kent, je het dan ook wel zult kunnen toepassen.

Velen zijn echter te onhandig of hebben te weinig geduld om hun ideeën om te zetten in concrete realisaties. Op deze wijze ontwikkelen ze de gewoonte om van het ene idee naar het andere te hollen, zonder ooit iets grondig uit te werken. Hun fascinatie voor nieuwe onderwerpen is dan vaak een vlucht voor de frustraties die ze zouden kunnen oplopen bij de concrete realisatie van ‘schitterende’ ideeën. Door deze houding raken zij zozeer overtuigd van hun onvermogen om te slagen in concrete realisaties dat zij alle kansen ontlopen om executieve functies te oefenen. Een vicieuze cirkel dus.

Hier ligt een belangrijke taak voor de school en de leerkracht. Hoogbegaafde leerlingen zijn geen leermachines die zoveel mogelijk leerstof moeten absorberen. Aan hoogbegaafde leerlingen moet men duidelijk kunnen maken dat zij hun sociale verantwoordelijkheid moeten opnemen, door hun kennis toe te passen en om te zetten in maatschappelijk waardevolle producten.

Leren plannen, leren timen, verre doelstellingen leren omzetten in deelstappen, self-monitoring, tussentijdse evaluaties … Het is het beste om al deze executieve vaardigheden van jongs af aan te leren. De praktische intelligentie uit het triarchisch model van intelligentie van Robert Sternberg is vaak de zwakke schakel in de ontwikkeling van hoogbegaafde leerlingen. Deze praktische intelligentie gaat over output - factoren van intelligentie, waarin de executieve functies de kern vormen.

Conclusie

De vroegere opvattingen over algemene intelligentie, allround creativiteit en alles overkoepelende wijsheid hebben plaats moeten maken voor een meer bescheiden visie. Men kan buitengewoon intelligent, creatief en/of wijs zijn op bepaalde gebieden, maar stuntelen op andere terreinen. Deze versplintering verhindert echter vaak nieuwe synthesen, die zo belangrijk zijn voor de verdere efficiënte opbouw van kennis.

(1) Een brede belangstelling is vaak van cruciaal belang voor latere innovatieve productie als volwassene. Men maakt meestal een onderscheid tussen creators (mensen met schitterende ideeën) en innovators (mensen die deze ideeën kunnen implementeren in waardevolle nieuwe producten, processen of diensten). De kloof tussen creatie en innovatie is vaak zo groot dat veel creators snel overspringen van het ene interessante idee naar een ander, zonder ooit maar iets grondig uit te werken. De obstakels tussen creatie en innovatie liggen op een 3-tal vlakken:

Het werven van geschikte medewerkers

Succesvolle innovators hebben een fijne neus voor de selectie van de meest geschikte medewerkers. Zij anticiperen bovendien op de eventuele weerstand van bepaalde maatschappelijke groepen op hun innovatie.

Technologische barrières

Succesvolle innovators hebben een brede kennis van technologische hulpmiddelen, zoals computers, allerlei communicatiemiddelen, vreemde talen …

Juridische en administratieve barrières

Zij beschikken doorgaans over de nodige kennis om financiële obstakels en administratieve beperkingen te overbruggen. Veel van deze hindernissen wegen zo sterk op creators dat velen van hen voortijdig afhaken. Ondanks het gegeven dat een goed team met elkaar aanvullende talenten veel hindernissen kan nemen, blijft de unieke sturing door één persoon meestal doorslaggevend om te innoveren op de meest efficiënte wijze. In die zin kunnen wij het belang van een brede kennis voor hoogbegaafde leerlingen niet genoeg accentueren. Onderwijs dat zich bewust is van de belemmerende invloed van al te vroege en eenzijdige specialisatie, houdt de mogelijkheid tot innovatieve groei verder open.

Bronnen

Csikszentmihalyi, M., Creativiteit, Amsterdam, Boom, 1999
Gardner, H., Frames of mind. New York, Basic Books, 1983
Shavinina, L.V. (Ed.) International Handbook on Giftedness. Basel-New York, Springer Science + Business Media, 2009.
Sternberg, R. & Davidson, J. E. (Eds), Conceptions of Giftedness, Cambridge, Cambridge University Press, 1986.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!