Zijn leerlingen met zowel dyslexie als rekenproblemen gebaat bij ondersteuningskaarten bij het maken van rekensommen?

Geplaatst op 9 november 2021

Leerlingen met dyslexie kunnen ook bij rekenen problemen ondervinden. Deels komt dat door tekortkomingen in de benoemsnelheid, het fonologisch bewustzijn en verbaal werkgeheugen. Directe instructie en aanvullende interventies kunnen helpen bij de automatisering van de basisbewerkingen. Onderzoek naar het effect van ondersteuningskaarten is niet bekend. Maar het aanbieden van geheugensteuntjes blijkt wel een effectieve ondersteuning te zijn, omdat die het opslaan en oproepen van informatie vergemakkelijken en het geheugen ontlasten.

Dyslexie is een specifieke leerstoornis die zich kenmerkt door een hardnekkig probleem met het aanleren van accuraat en vlot lezen of spellen op woordniveau. Dat komt niet door omgevingsfactoren of een lichamelijke, neurologische of algemene verstandelijke beperking.
Kinderen met dyslexie hebben ook vaak problemen met het automatiseren van eenvoudige rekenbewerkingen, zoals optellen, aftrekken, vermenigvuldigen en delen. Daardoor hebben ze ook vaak problemen met voortgezette rekenvaardigheid.

Probleem met automatiseren komt voort uit cognitieve proces

Leerlingen met dyslexie hebben vaak tekorten in cognitieve processen als de benoemsnelheid, het fonologisch bewustzijn of verbaal werkgeheugen. Niet alleen hebben zij problemen met lezen of spelling, maar het werkt ook door bij rekenen waarbij die cognitieve processen ook een rol spelen. Vlot optellen en aftrekken tot 10, tot 20 met tientalpassering en vermenigvuldigingen is dan lastig voor hen.

Directe instructie is effectief

Leerlingen met rekenproblemen zijn zowel in de onder- en bovenbouw gebaat bij directe instructie en dagelijks oefenen. Uit onderzoek blijkt ook dat dit bij drie typen interventie effectief is. Het gaat zowel om voorbereidend rekenen, basale rekenkundige feiten als bewerkingen en oplossen van rekenkundige problemen.

In onderzoek in de Nederlandse context is aangetoond dat de methodiek Zo leer je kinderen rekenen effectief kan zijn voor leerlingen met automatiseringsproblemen. Deze methodiek bestaat uit systematische opbouw, herhaling bij het oefenen, aanbieden van één strategie en groepsgewijze directe instructie. Het zes weken lang dagelijks 75 minuten oefenen blijkt een positief effect te hebben op de automatisering van de basisbewerkingen. Hoewel het in deze studies niet specifiek over leerlingen met dyslexie ging, is er wel uit af te leiden dat directie instructie effectief lijkt voor leerlingen met automatiseringsproblemen.

Effecten van rekeninterventie bij kinderen met leesproblemen vergelijkbaar

Als de groepsinstructie niet voldoende blijkt, kan een leraar aanvullende rekeninterventies inzetten. Interventies op ondersteuningsniveau 2 en 3 kunnen de rekenprestaties van zeer zwakke rekenaars (die onder andere problemen met basisbewerkingen hebben) verbeteren. Er zijn aanwijzingen dat kinderen met lees- en rekenproblemen mogelijk in dezelfde mate van specifieke rekeninterventies profiteren als kinderen met alleen rekenproblemen.

Gebruik van hulpmiddelen

Als directe instructie en aanvullende interventies niet voldoende blijken, kunnen leraren ook andere ondersteuningsmogelijkheden inzetten. Er is geen wetenschappelijke literatuur bekend over het effect van permanente ondersteuningskaarten, zoals tafelkaarten.
Het aanbieden van geheugensteuntjes of ezelsbruggetjes blijkt wel te helpen. Bij deze aanpak wordt het opslaan en terughalen van informatie of getallen vergemakkelijkt door het koppelen aan bestaande voorkennis. Dit helpt leerlingen met reken- of leerproblemen om basale rekenkundige bewerkingen aan te leren of om rekenkundige feiten en processen op te roepen of te herinneren.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Anja van Hirtum (antwoordspecialist) en Martine Gijsel (kennismakelaar)
Vraagsteller: leerkracht basisonderwijs
Geraadpleegd experts: Tijs Kleemans (universitair docent) en Anne van Hoogmoed (universitair docent)

Vraag

Zijn leerlingen met dyslexie die tevens automatiseringsproblemen bij rekenen hebben, gebaat bij ondersteuningskaarten bij het maken van rekensommen?

Kort antwoord

Leerlingen met dyslexie kunnen zowel in het aanvankelijk als het voortgezet rekenen problemen ondervinden. Deze combinatie van problemen kan deels verklaard worden door tekortkomingen in het fonologisch bewustzijn, benoemsnelheid en het verbaal werkgeheugen. Om de automatisering van de basisbewerkingen bij kinderen met leerproblemen te bevorderen, zijn directe instructie en aanvullende interventies effectief. Er is geen wetenschappelijke literatuur gevonden naar het effect van permanente ondersteuningskaarten, zoals tafelkaarten. Een mogelijke vorm van ondersteuning die wel is onderzocht en effectief blijkt, is het aanbieden van geheugensteuntjes/ezelsbruggetjes. De geheugensteuntjes vergemakkelijken het opslaan en oproepen van informatie en ontlasten het geheugen.

Toelichting op het antwoord

Rekenproblemen en dyslexie gaan vaak samen

Dyslexie is een specifieke leerstoornis die zich kenmerkt door een hardnekkig probleem  in het aanleren van accuraat en vlot lezen en/of spellen op woordniveau, dat niet het gevolg is van omgevingsfactoren en/of een lichamelijke, neurologische of algemene verstandelijke beperking (SDN, 2016). Kinderen met dyslexie hebben vaak problemen met het automatiseren van de eenvoudige hoofdbewerkingen (optellen, aftrekken, vermenigvuldigen en delen); dit gaat vaak moeizamer dan bij kinderen zonder dyslexie (bijv. Vukovic, Lesaux, & Segel, 2010). Onderzoek toont aan dat kinderen met dyslexie minder rekenfeiten (bijvoorbeeld de tafels van vermenigvuldiging of eigenschappen van getallen) uit het geheugen kunnen terughalen en daarin minder efficiënt zijn (De Smedt & Boets, 2010).

Automatisering van de basisbewerkingen en toepassing ervan in eenvoudige contextsommen in de onderbouw is voorwaardelijk voor de voortgezette rekenvaardigheid in de bovenbouw. Leerlingen met dyslexie kunnen daardoor zowel in het aanvankelijk als het voortgezet rekenen problemen ondervinden.

Onderliggende problematiek: fonologisch bewustzijn, benoemsnelheid en werkgeheugen

De verklaringen voor de samenhang tussen dyslexie en automatiseringsproblemen bij rekenen zijn terug te voeren op dezelfde cognitieve processen: het fonologisch bewustzijn, benoemsnelheid en het verbaal werkgeheugen spelen een rol (Vandewalle, Boets, GhesquieÌ€re en Zink, 2010). Het fonemisch bewustzijn –wat een onderdeel is van het fonologisch bewustzijn- blijkt een van de sterkste voorspellers van leesvaardigheid; een zwak fonemisch bewustzijn hangt sterk samen met dyslexie (zie bijv. Landerl, 2013). Fonologische vaardigheden werken ook door in de latere rekenvaardigheid (zie bijv. Kleemans & Segers, 2020). Uit verschillende andere studies blijkt een sterke relatie tussen het fonologisch bewustzijn en rekenvaardigheden (De Smedt et al., 2010; Hecht et al., 2001).

Ook een lage(re) benoemsnelheid speelt een rol bij zowel dyslexie als eenvoudige hoofdbewerkingen bij het rekenen. De benoemsnelheid houdt in de snelheid waarmee verbale informatie, die behoort bij visuele tekens uit het lange termijngeheugen, wordt opgehaald (Wood & Landerl, 2008). Benoemsnelheid is een van de voorspellers van dyslexie (Landerl, 2013). De relatie tussen benoemsnelheid en rekenen blijkt o.a. uit onderzoek van Huijsmans, Kleemans, & Kroesbergen (2020).
Tot slot spelen problemen met het verbaal korte termijn geheugen, wat een onderdeel is van het werkgeheugen, een rol. Hoewel de relatie tussen werkgeheugen en dyslexie minder sterk blijkt dan de relatie tussen fonemisch bewustzijn en benoemsnelheid en dyslexie (zie Landerl, 2013), laat onderzoek zien dat kinderen met dyslexie vaak problemen hebben met het verbaal korte termijn geheugen (bijv. Reiter et al., 2005).

De meta-analyse van Friso-Van den Bos et al. (2013) heeft de relatie tussen verbaal werkgeheugen en rekenvaardigheid aangetoond.
Kortom: leerlingen met tekorten in het fonologisch bewustzijn, benoemsnelheid en/of verbaal werkgeheugen ontwikkelen niet alleen problemen in lezen en/of spelling, maar lopen ook achter in rekentaken die een beroep doen op deze cognitieve processen, zoals vlot optellen en aftrekken tot 10, tot 20 met tientalpassering en vermenigvuldigingen.

Directe instructie is effectief voor de basisbewerkingen

Leerlingen met rekenproblemen zijn zowel in de onder- en bovenbouw gebaat bij directe (strategie-) instructie. Het positief effect van directe instructie en dagelijks oefenen voor rekenen werd o.a. aangetoond in een meta-analyse van Stockard en collega’s (2018).
Het belang van directe instructie voor het automatiseren van basale rekenvaardigheden bij leerlingen met speciale onderwijsbehoeften voor rekenen – een groep die veelal geheugenproblemen heeft- werd aangetoond in de meta-analyse van Kroesbergen en Van Luit (2003). Zij onderscheiden drie typen interventie: voorbereidend rekenen, basale rekenkundige feiten en bewerkingen en oplossen van rekenkundige problemen. Ze lieten zien dat bij interventies gericht op basale rekenfeiten voor deze kinderen directe instructie effectiever is dan zelfinstructie of begeleid leren.

In de Nederlandse context is het belang van directe instructie voor de basisvaardigheden (optellen, aftrekken, vermenigvuldigen en delen) o.a. aangetoond door Bosman (2015). Zij vond een positief effect van de methodiek ‘Zo leer je kinderen rekenen’, gekenmerkt door systematische opbouw, herhaling bij het oefenen, aanbieden van één strategie en groepsgewijze directe instructie. Het zes weken lang dagelijks 75 minuten oefenen volgens deze methodiek had een positief effect op de automatisering van de basisbewerkingen van kinderen uit regulier en speciaal basisonderwijs van wie de meesten een achterstand hadden in de basisvaardigheden en het automatiseren.

De groep bestond uit 50 kinderen uit groep 5-8 (van 4 scholen uit het regulier basisonderwijs en 1 school uit het speciaal basisonderwijs). Hoewel het in genoemde studies niet specifiek gaat om leerlingen met dyslexie, kunnen we afleiden dat voor leerlingen met automatiseringsproblemen directe instructie effectief lijkt.

Effecten van rekeninterventie bij kinderen met leesproblemen vergelijkbaar

Als de groepsinstructie niet voldoende blijkt, kunnen aanvullende rekeninterventies uitkomst bieden. Interventies op ondersteuningsniveau 2 en 3 (bijv. Bryant et al., 2016; Dennis, 2015) kunnen de rekenprestaties van zeer zwakke rekenaars (met o.a. problemen met de basisbewerkingen) verbeteren. In deze studies is niet specifiek gekeken naar kinderen met dyslexie. Er zijn echter wel aanwijzingen op basis van andere studies (bijv. Fuchs et al., 2008) dat kinderen met lees- en rekenproblemen mogelijk in dezelfde mate van specifieke rekeninterventies profiteren als kinderen met alleen rekenproblemen.

Gebruik van hulpmiddelen

Als directe instructie en aanvullende interventies niet voldoende blijken, kunnen ondersteuningsmogelijkheden worden toegepast, ter compensatie van de onderliggende problematiek (zoals automatiseringsproblemen). Er is geen wetenschappelijke literatuur gevonden naar het effect van permanente ondersteuningskaarten, zoals tafelkaarten.

Een mogelijke vorm van ondersteuning die wel is gevonden in de literatuur is het aanbieden van geheugensteuntjes/ezelsbruggetjes (mnemonic procedures). Bij deze aanpak wordt het opslaan en terughalen van informatie/getallen vergemakkelijkt door het koppelen aan bestaande voorkennis. Dit is effectief voor het aanleren van basale rekenkundige bewerkingen en oproepen/herinneren van rekenkundige feiten en processen bij kinderen met reken/leerproblemen.

Dit blijkt uit de beschrijvende reviewstudie van Boon et al. (2019). Zij analyseerden 11 studies waarin het effect van dergelijke procedures experimenteel is onderzocht bij kinderen met leerproblemen. In de studies werd gebruikgemaakt van verschillende typen geheugensteuntjes: koppeling aan letters (bijvoorbeeld acroniemen die een aanpak beschrijven; SIGNS = Survey, Identify, Graphically, Note operation, Solve en check), muziek (bijvoorbeeld tafels zingen op bekende muziek), proces (geheugensteuntjes voor processtappen/bewerkingen, bijvoorbeeld koppelen van getallen aan karakters zoals krijgers die met elkaar vechten, hoger cijfer is sterker), kapstokwoorden (bijvoorbeeld auditief 7 –seven- = heaven, 3 – three- = tree) en multimedia.

Geraadpleegde bronnen

 

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

Congres
Leesproblemen en dyslexie
Leesproblemen en dyslexie
Herken en begeleid leerlingen met stagnaties bij lezen
Medilex Onderwijs 
Passend Onderwijs
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.
Aurecool ondersteunt jou bij begrijpen en bevorderen van de soc-emo ontwikkeling van elke leerling.
Aurecool 
E-learning module
Dyscalculie - Wat is dat?
Dyscalculie - Wat is dat?
Over kenmerken, oorzaken en gevolgen van dyscalculie
Wij-leren.nl Academie 
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.Rekenen met een efficiente strategie
Rekenen met een efficiënte strategie.
Ceciel Borghouts
Differentiatie
Differentiatie - omgaan met verschillen tussen leerlingen
Arja Kerpel
Veelgestelde vragen over de vertaalcirkel
De vertaalcirkel
Ceciel Borghouts
Vertaalcirkel 1
De Vertaalcirkel 1 werken aan begrip en inzicht bij zwakke rekenaars
Ceciel Borghouts
Taalgericht onderwijs
Taal in alle vakken - De sleutel naar taalgericht onderwijs
Gerdineke van Silfhout
Rekentaalkaart
Leraren leren omgaan met taal in de rekenles
Annemieke Top
Singapore rekenen
Singapore Rekenen - Rekenwonders
Korstiaan Karels
Goed taal- en leesonderwijs
Vijf onderwijskundige voorwaarden voor goed taal- en leesonderwijs
Jos Cöp
Leerlijnen de baas
De leerlijnen de baas
Martie de Pater
Anders beginnen met vermenigvuldigen en delen
Anders beginnen met vermenigvuldigen en delen
Dolf Janson
Rekenonderwijs kleuters met de vertaalcirkel
Rekenonderwijs in groep 1-2
Ceciel Borghouts
Rekenen koppeling verhaal-som
Koppeling tussen verhaal en som
Ceciel Borghouts
Taalproblemen bij formeel rekenen deel 1
Taalhulp bij het uitrekenen van formele sommen - 1 - Taalproblemen
Jeanne Buijks
Rekenen basisdidaktiek materiaal deel twee
Taalhulp bij het uitrekenen van formele sommen - 2 - Materiële leerfase
Jeanne Buijks
Speciale taalhulp bij rekenen van formele sommen - 3
Taalhulp bij het uitrekenen van formele sommen - 3 - Speciale taalhulp
Jeanne Buijks
Speciale taalhulp rekenen logopedie -4
Taalhulp bij het uitrekenen van formele sommen - 4 - RT en logopedie
Jeanne Buijks
Hulp voor stress en faalangst bij rekenen
Taalhulp bij het uitrekenen van formele sommen - 5 - Stress en faalangst
Jeanne Buijks
Het nut van kolomsgewijs rekenen
Het nut van kolomsgewijs rekenen
Ceciel Borghouts
Kleuters laten leren en ontdekken in de rekenhoek
Kleuters in de hoek - haal meer uit je rekenhoek
Aafke Bouwman
Taal in rekenen
Zie je het voor je? Rekenen is per definitie talig!
Dolf Janson
Wie is er bang voor wiskunde
Wie is er bang voor Wiskunde?
Dick van der Wateren
Effectief rekenonderwijs
Effectief Rekenonderwijs op de basisschool
Korstiaan Karels
Rekenonderwijs kan anders!
Rekenonderwijs kan anders!
Machiel Karels
Dit is dyslexie
Dit is dyslexie - achtergrond en aanpak
Marleen Legemaat


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

Dyslexie of leesprobleem?  Tjipcast 025
Dyslexie of leesprobleem? Tjipcast 025
redactie
Goed leren rekenen op de basisschool: Tjipcast 005
Goed leren rekenen op de basisschool: Tjipcast 005
redactie
[extra-breed-algemeen-kolom2]



dyscalculie
dyslexie
dyslexieprotocol
dyslexieverklaring
rekenen
rekentoets

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest