Vier pijlers voor het neerzetten van een leescultuur op school

Anneke Bemer

Taal- en leesspecialist bij CED-Groep | onderwijsadvies en -ontwikkeling

Geplaatst op 14 april 2021

De Raad voor Cultuur en de Onderwijsraad pleiten in hun oproep tot een leesoffensief (2019) voor het bevorderen van diep lezen; juist ook bij het vrij lezen van boeken. Dat vraagt om een doordacht leesbevorderingsbeleid van scholen. Het vestigen van een leescultuur op school, levert veel schoolteams nu hoofdbrekens op.

In dit artikel wordt geschetst hoe op school aan de hand van vier pijlers een leescultuur ontwikkeld kan worden met aandacht voor motivatie én ontwikkeling.

Vrij lezen als uitgangspunt voor een leescultuur

Op de meeste scholen staat vrij lezen als activiteit ingepland op het weekrooster. Vrij lezen wordt ook wel stillezen of zelfstandig lezen genoemd, het komt erop neer dat de leerlingen gedurende een vastgestelde tijd in een zelfgekozen boek lezen.

Mol en Bus (2011) onderzochten dat vrij lezen zowel motiverend werkt als ook de leesvaardigheid bevordert.In de oproep voor een leesoffensief (Raad voor Cultuur, Onderwijsraad, 2019) wordt gesteld dat deze positieve effecten op de leesvaardigheid vooral optreden bij het lezen van langere, verhalende teksten en boeken en dat het lezen hiervan essentieel is voor de ontwikkeling van leesvaardigheid en leesmotivatie.

Door langere verhalen en teksten te lezen, komen leerlingen tot diep lezen. Ze oefenen hierdoor leesvaardigheden en ontwikkelen cognitieve processen, zoals verbanden leggen, je een voorstelling maken van de tekst en het reflecteren op jezelf en op de wereld.

Juist het lezen van langere verhalende teksten en boeken, die leesvaardigheid en leesmotivatie vergroten, vergen langdurig en geconcentreerd lezen. Er zijn leerlingen die uit zichzelf verzonken raken in boeken, maar veel leerlingen hebben ondersteuning nodig om hiertoe te komen.

Op scholen levert dit hoofdbrekens op, want hoe ondersteun je leerlingen in het ‘verzonken raken in een boek’ en zorg je dat ze hun leesvaardigheid kunnen ontwikkelen?

De raden doen in hun oproep voor een leesoffensief de aanbeveling om leerlingen van een rijk leesaanbod te voorzien en een leescultuur tot stand te brengen, waarin actief sprake is van leesbevordering. De activiteit vrij lezen kan hierbij in de midden- en bovenbouw van de basisschool als uitgangspunt dienen.

"Veel leerlingen hebben ondersteuning nodig om langdurig, geconcentreerd te kunnen lezen."

Leesbevordering aan de hand van vier pijlers

Om op een basisschool systematisch een leescultuur tot stand te kunnen brengen, heb je met een aantal aspecten te maken. Chambers (2011) heeft in De Leescirkel de samenhangende handelingen ‘kiezen, reageren en lezen’ beschreven om als uitgangspunt voor leesbevordering te dienen.

In een school heb je naast de factoren uit De Leescirkel ook te maken met aspecten van klassenmanagement en pedagogisch en didactisch handelen van de leerkracht. Door hier bewust op in te zetten bij het creëren van een leescultuur ontstaat een goede leessfeer in de klassen en krijgen leerlingen op hun niveau gelegenheid om leesmotivatie en leesvaardigheid te ontwikkelen.

Voor het optuigen van een schoolbrede leescultuur, die niet afhankelijk is van individuele docenten, is het dus van belang ook deze aspecten mee te nemen in het leesbevorderingsbeleid.

Zo ontstaat een leesbevorderingsbeleid dat steunt op vier pijlers:

Keuze;
Leesroutine;
Reactie en interactie;
Monitoren.

Afbeelding 1. Model voor het tot stand brengen van een leescultuur

1. Keuze

Deze pijler omvat het boekenaanbod en de mogelijkheid voor leerlingen om hieruit leesvoer te kiezen dat aansluit bij hun interesses en ontwikkeling. Het is van belang leerlingen te laten kiezen uit een breed aanbod van boeken en teksten (Raad van Cultuur, Onderwijsraad, 2019; DUO Onderwijsonderzoek, 2017). Een rijk boekenaanbod op school is dus een must.

De leerkracht heeft een rol in het selecteren van geschikte boeken voor de leerlingen van zijn groep. Hij kan ervoor zorgen dat leerlingen boeken kunnen kiezen die passen bij hun ontwikkelingsniveau, maar kan bijvoorbeeld ook boeken selecteren die horen bij een thema dat op dat moment in de klas aangeboden wordt.

De leerkracht heeft ook een rol bij het toegankelijk presenteren van het aanbod. Denk daarbij aan boeken die op ooghoogte staan, maar ook aan het in de spotlights zetten van bepaalde boeken of het verversen van de klassenbieb om interesse weer een impuls te geven.

Maar de rol van de leerkracht gaat verder dan alleen het faciliteren van het aanbod. Een leerkracht met kennis van het boekenaanbod en oog voor interesses en behoeften van zijn leerlingen, informeert naar voorkeuren en kan leerlingen gericht boeken aanbevelen. Een enthousiaste leerkracht is een sterke stimulans voor leerlingen om een boek te gaan lezen, zeker als de leerkracht daarna belangstellend naar de voortgang informeert.

2. Leesroutine

Verzonken raken in een boek kan heerlijk zijn, maar lukt niet iedereen vanzelf. Veel leerlingen hebben ondersteuning nodig om goed in een boek te geraken. Een gedeelte van die ondersteuning kan de leerkracht geven door te helpen bij het kiezen van een passend boek.

Een ander belangrijk punt is het scheppen van een fijne leessfeer, hiervoor is het belangrijk om met de groep een leesroutine op te bouwen. De tweede pijler voor het opzetten van een leescultuur is dan ook het ontwikkelen van een leesroutine in de klas. Afhankelijk van de groep kan het opbouwen van een leesroutine de leerkracht veel of weinig tijd en energie kosten.

Belangrijk is dat de leerkracht met de groep afspraken maakt over de vrij-leesmomenten, bespreekt waar een rustige leessfeer aan voldoet en voorwaarden opneemt die nodig zijn om tot goed en lekker lezen te kunnen komen. Dit kunnen beperkende afspraken zijn, bijvoorbeeld dat iedereen tijdens het vrij lezen altijd een extra boek op tafel heeft liggen, zodat ruilen niet nodig is. Het kunnen ook juist verruimende afspraken zijn, bijvoorbeeld dat leerlingen tijdens de vrij-leesmomenten zelf een lekker leesplekje in het lokaal mogen zoeken.

Belangrijk is in ieder geval dat de leerkracht in het begin energie steekt in het bereiken van een fijne leesroutine door het leesgedrag van de leerlingen op de vrij-leesmomenten te observeren en te toetsen aan de gemaakte afspraken. Houden de leerlingen zich aan de gemaakte afspraken en leiden de afspraken ook tot de gewenste leessfeer?

Lemov schrijft in Teach Like a Champion 2.0 (2016) het volgende over routines: “Houd er rekening mee dat je om je leerlingen routines aan te leren consequent moet zijn en vooral veel geduld moet hebben. Alle moeite die je investeert, betaalt zich dubbel en dwars terug.”

De leesroutine kan zowel op klasniveau als met individuele leerlingen geëvalueerd worden. Misschien is er een leerling die het zelfs na veel moeite niet lukt om aan de verwachte standaard te kunnen voldoen. Het is van belang dat de leerkracht de standaard niet loslaat, maar met de leerling bespreekt hoe hij wel de gewenste leesroutine kan helpen onderhouden. Het kan bijvoorbeeld helpen om zeer moeizame lezers met een luisterversie mee te laten lezen of op de gang met een andere leerling te laten duo-lezen.

3. Reactie en interactie

De derde pijler is ‘reactie en interactie’ en betreft het in gesprek gaan met leerlingen, voor of na het lezen, ter motivatie of om aspecten uit het boek nader te beschouwen en erop te reflecteren. Het organiseren van activiteiten rondom het lezen en het voeren van een leesgesprek blijken bewezen effectief om het lezen te stimuleren (Raad van Cultuur, Onderwijsraad, 2019).

Bovendien stimuleren activiteiten rondom boeken volgens de raden niet alleen de motivatie, maar ontwikkelen ze ook kennis en vaardigheden, zoals het vergroten van de woordenschat en het leren innemen van verschillende perspectieven.

Chambers (2011) benadrukt dat het bij de activiteiten rondom boeken gaat om de beleving van de leerlingen en dat er geen sprake moet zijn van ‘goed of fout’, zodat gesprekken ontstaan met een natuurlijk karakter.

Op school zijn er legio mogelijkheden om activiteiten rondom lezen te organiseren. Gedurende het jaar zijn verschillende campagnes waar scholen bij kunnen aanhaken. Bekend zijn natuurlijk de Kinderboekenweek en de Kinderjury, maar ook de poëzieweek is een aanrader of organiseer op school een eigen boekproject of themaweek.

Behalve meedoen aan campagnes en projecten, zijn er nog allerlei andere leesbevorderende werkvormen. Bij het verversen van de boekencollectie kan de leerkracht bijvoorbeeld een boekensushi doen om de leerlingen met de boeken te laten kennismaken. Als kinderen een boek uitgelezen hebben, kunnen ze anderen ervoor motiveren of reflecteren op het boek, bijvoorbeeld met het vragenspel van Chambers.

4. Monitoren

De vierde en laatste pijler voor het neerzetten van een leescultuur, is de pijler ‘monitoren’. Met monitoren wordt hier bedoeld: het volgen van het leesgedrag van leerlingen met als doel het stimuleren van de leesontwikkeling.

Door het volgen van het leesgedrag kun je als leerkracht bij uitstek leerlingen ondersteunen en stimuleren tot het lezen van langere teksten en taalrijke boeken. Die ondersteuning is maatwerk. Juist voor zwakkere lezers is het belangrijk om zich niet met andere leerlingen te vergelijken en te focussen op eigen vorderingen (Raad van Cultuur, Onderwijsraad, 2019).

Om gemotiveerd te raken en te blijven zijn succeservaringen belangrijk (Van Tuijl & Gijsel, 2015). Als de leerkracht leerlingen wil stimuleren tot diep lezen en verzonken wil laten raken in een goed boek, dan is het dus raadzaam om stapsgewijs te werk te gaan, zodat leerlingen persoonlijke succeservaringen kunnen opdoen.

De leerkracht kan het leesgedrag van leerlingen volgen door observatie tijdens de vrij leesmomenten. Geobserveerd kan worden welke leerlingen vaak boeken ruilen, welke boeken leerlingen lezen en hoe hun leesgedrag is.

Om een duidelijk overzicht te krijgen van de gelezen boeken, kan de leerkracht ook werken met bijvoorbeeld een leesmeter of leeslogboek. De leerlingen registreren dan de titel en auteur van elk gelezen boek. Als de leerkracht de verkregen informatie duidt, kan hij bepalen welke leerlingen op dat moment ondersteuning nodig hebben bij het ontwikkelen van hun leesgedrag of leesvaardigheden.

Leerkrachten kunnen leerlingen ondersteunen door het voeren van een individueel leesgesprek met de leerling en/of het opstellen van een leesplan met de leerling. Uit onderzoek van Scheltinga et al. (2018) blijkt dat leesgesprekken een positief effect hebben op leesmotivatie en leesvaardigheid.

"Om gemotiveerd te zijn voor lezen zijn succeservaringen belangrijk."

Schoolbrede doorgaande lijn

Zoals in dit artikel besproken, is het neerzetten van een goede leescultuur op school zeker mogelijk als op alle pijlers in samenhang ingezet wordt.

Essentieel is daarbij dat in alle betrokken groepen vanuit deze uitgangspunten aan leesbevordering gewerkt wordt. Als school profiteer je maximaal van een opgebouwde leesroutine als deze in opvolgende jaren alleen onderhouden hoeft te worden.

Voor de leesontwikkeling van met name de zwakke lezers is het van belang dat leerkrachten van opvolgende jaren met elkaar communiceren over de gegeven ondersteuning, de stand van zaken en de geboekte vooruitgang.

Wat betreft het boekenaanbod, keuzeproces en mogelijkheden om in gesprek te gaan over boeken, is het raadzaam hierover schoolbrede afspraken te maken om een doorgaande lijn te waarborgen.

Literatuur

DUO Onderwijsonderzoek (2017). De leesmotivatie van Nederlandse kinderen en jongeren. Amsterdam: Stichting Lezen.
Mol, S.E., Bus, A.G. (2011). Lezen loont een leven lang: de rol van vrijetijdslezen in de taal- en leesontwikkeling van kinderen en jongeren. Levende Talen, 12(3), 3-15.
Houtveen, A.A.M., Brokamp, S.K., Smits, A.E.H. (2012). Lezen, lezen, lezen! achtergrond en evaluatie van het LeesInterventie-project voor scholen met een totaalaanpak (LIST). Utrecht: Hogeschool Utrecht, Kenniscentrum Educatie.
Lemov, D. (2016b). Teach like a champion 2.0. Rotterdam, Nederland: CED-Groep.
Raad voor Cultuur, Onderwijsraad. (juni 2019). ‘Lees! Een oproep tot een leesoffensief’
Scheltinga, F., Droop, M., Dood, C., Swart, N., Polak, W., Strating, H., Van den Bosch, L., Segers, E. (2018). Welke jongere is (g)een lezer? De weerstand voorbij… Rapportage van een onderzoek naar het stimuleren van lezen in het (v)mbo. ITTA, Expertisecentrum Nederlands en Radboud Universiteit.
Chambers, A. (2011). Tell Me: Children, Reading and Talk; with the Reading Environment. Thimble Press.