Leesbevordering en myopie preventie

Iris Breetvelt

Gepensioneerd onderwijsonderzoeker/psycholoog bij Kohnstamm Instituut UvA

Geplaatst op 9 mei 2023

Leesbevordering in primair en voortgezet onderwijs is van belang, maar voorkomen van het ontstaan van bijziendheid (myopie) bij kinderen en adolescenten is ook van belang. Daarom moet lezen in voldoende mate in afwisseling met andere activiteiten plaatsvinden en moet er afwisseling zijn tussen het kijken op korte afstand en in de verte kijken.

Het belang van lezen: leesbevordering

Leesvaardigheid is fundamenteel voor succes op school en arbeidsmarkt. Leesmotivatie-interventies sorteren positieve effecten op de leesmotivatie en leesvaardigheid van leerlingen. Investeren in de leesmotivatie door middel van gerichte interventies is dus een effectieve manier om de leesmotivatie en leesvaardigheid van leerlingen te bevorderen.
De Onderwijsraad constateerde dat jongeren minder vaak en met minder plezier lezen waardoor hun leesvaardigheid achterblijft. Vooral de concentratie op langere teksten en ‘diep lezen’ schieten tekort.

De Onderwijsraad riep daarom in 2019 op tot een leesoffensief om de ‘ontlezing’ te keren en een leescultuur tot stand te brengen.

Uit het peilingsonderzoek leesvaardigheid 2020-2021 blijkt dat aan het eind van het basisonderwijs 50% van de leerlingen het streefniveau 2F (voldoende geletterd om maatschappelijk te functioneren) beheerst. Daarmee is de ambitie van 65% leerlingen op niveau 2F aan het einde van het primair onderwijs, niet behaald. Het vijfjaarlijks internationaal vergelijkend onderzoek naar de leesvaardigheid in het PO toont dat Nederlandse leerlingen (groep 6) over de periode 2006 tot 2016 stabiel zijn gebleven qua leesprestaties en vergeleken met andere landen de minste spreiding in leesprestatie vertonen. Sinds de eerste meting in 2001 zijn de leesprestaties wel gedaald. Nederlandse 10-jarigen scoren internationaal bovengemiddeld (score 545 bij gemiddelde 100), maar in de internationale ranking is Nederland gedaald doordat er steeds meer landen zijn waar leerlingen een goede leesvaardigheid ontwikkelen. Vergelijking met eerdere PIRLS-metingen laat zien dat de frequentie van leesgedrag op school in de periode 2001 tot 2016 geleidelijk is toegenomen.

In het VO vertonen de leesprestaties volgens het internationaal herhaalde PISA-onderzoek een dalende trend sinds 2015. Volgens het PISA-2018 onderzoek was de gemiddelde leesvaardigheidsscore 485, waarmee het vaardigheidsniveau 2 (dat vereist is om op school en in de maatschappij te kunnen functioneren) gehaald is. Van de 15-jarige leerlingen haalt echter 24% dat niet en riskeert laaggeletterd te worden. De ambitie was om dit percentage lager dan 15% te houden. In 2003 was die gemiddelde leesvaardigheidsscore 513.

Vergeleken met 2003 scoren Nederlandse leerlingen in 2018 ongeveer een kwart standaarddeviatie lager.

Daarmee scoorde Nederland in internationale vergelijking niet meer hoger maar lager dan het internationale gemiddelde. De leesvaardigheidsscores hangen samen met het onderwijsniveau. Bij 60% van de leerlingen ontbreekt leesplezier en dat percentage hangt negatief samen met opleidingsniveau.
Het CPB plaatst in haar recent verschenen rapport Een blik op de Nederlandse positie in internationale onderwijsrankings kanttekeningen bij de zuiverheid van de vergelijking tussen leesscores tussen landen en over de tijd.
De Rijksoverheid stimuleert leesbevordering. Dat houdt in: stimuleren van lezen bij kinderen en jongeren, met als doel dat zij lezen niet als verplichte activiteit ervaren, maar beschouwen als een leuke en zinvolle (vrije)tijdsbesteding. Leesbevorderaars stimuleren het lezen via verschillende media (print, digitaal) en tekstsoorten (fictie-boeken, non-fictie-boeken, kranten, tijdschriften). Leesbevordering is gericht op kinderen en jongeren tot 20 jaar.
Het vergroten van de leesmotivatie van kinderen en jongeren vormt de kern van het werk van de Stichting Lezen.

Een verband tussen leesmotivatie en leesvaardigheid is veelvuldig aangetoond.

Het causale verband tussen leesmotivatie en leesvaardigheid lijkt wederkerig te zijn waardoor er bij stimulering van een van beide een opwaartse spiraal ontstaat. Niet alleen de frequentie waarmee kinderen lezen, maar ook de moeilijkheidsgraad van wat zij lezen doet er overigens toe.

Het belang van goed zicht: voorkomen van bijziendheid

Uit recent onderzoek in opdracht van het Nederlandse Oogfonds is gebleken dat 30% van de Europeanen bijziend (myoop) is; in Nederland betreft dat 4 miljoen volwassenen.

Naar verwachting neemt de prevalentie van myopie tot 2055 met een factor 2 tot 3 toe.

Myopie heeft meestal als oorzaak dat het oog (de achterste oogkamer) tijdens de jeugd te ver doorgroeit aan de achterkant waardoor de aslengte van het oog te lang wordt en het beeld niet meer op het netvlies maar ervoor geprojecteerd wordt. Onscherp zien op grotere afstand is daarvan het gevolg (zie figuur 1). Dat gevolg wordt met dragen van een bril of contactlenzen optisch gecorrigeerd, zodat het beeld weer op het netvlies valt.

Figuur 1 Doorsnee van normaal (a) en bijziend oog (b). Uit Tideman et al (2016) Bijziendheid, een groeiend probleem. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 160 (48), p.3

Van hoge myopie is sprake bij -6,00 of meer dioptrie of een aslengte van meer dan 26 mm (een gemiddelde oogaslengte bij volwassenheid is 23,5 mm). Van de sterk bijzienden ontwikkelt 25% slechtziendheid en 10% blindheid als gevolg van complicaties in het oog (waaronder myope macula degeneratie, netvliesloslatingen, glaucoom en cataract) die het gezichtsvermogen kunnen verminderen of zelfs blindheid veroorzaken. Behalve psychologische impact heeft visuele beperking ook productiviteitsverlies tot gevolg. Hoge myopie impliceert een aanmerkelijke kans op maatschappelijke schade. Myopie ontstaat het meest in de leeftijd van 7 tot 10 jaar.

Door toename van myopie zal het aantal slechtzienden in Europa in de komende 30 jaar verdrievoudigen.

Naast genetische factoren die myopie veroorzaken of eraan bijdragen, zijn er omgevings- en leefstijl-factoren die het ontstaan van (hoge) myopie beïnvloeden en de toename van de prevalentie voor een belangrijk deel verklaren. Belangrijke leefstijlfactoren zijn:

minder tijd buitenshuis in daglicht doorbrengen en
toenemende blootstelling aan intensief dichtbij werken. Dit houdt in op korte kijkafstand activiteiten uitvoeren, zoals langdurig naar een computerscherm, smartphone of boek kijken, waarbij de ogen accomoderen, hetgeen de groei van de aslengte stimuleert via een door perifere onscherpte ingezette cascade van signalen, leidend tot vormverandering in het achterste deel van het oog. De risicoverhouding (odds-ratio) op het ontstaan van myopie in samenhang met near work activiteit is blijkens reviewonderzoek 1,14. Voor elk uur per week dat er meer near work activiteit plaatsvindt, neemt deze odds-ratio met 2% toe. De samenhang met myopie werd vooral door lezen bepaald.

Er zijn sterke aanwijzingen dat myopie kan worden voorkomen door tijdens de jeugd meer tijd buitenshuis door te brengen en minder tijd aan intensief dichtbij werken te besteden, zo stelt het rapport. Het Oogfonds heeft daarom een campagne ter bestrijding van myopie opgezet, gericht op ouders en onderwijzers. Preventie van myopie is de beste manier om de toename ervan in de populatie te stoppen.

Lezen en preventie van myopie verenigen

Scholing hangt samen met myopie en beleidsmaatregelen die de onderwijsdruk verhogen versterken prevalentie en ernst van myopie. Levensstijlfactoren en omstandigheden die myopie bevorderen kunnen op school en thuis worden aangepakt door meer buitenactiviteit gedurende de dag in te bouwen en door het aantal uren intensief op korte kijkafstand bezig zijn (‘near-work’ activiteit), zoals lezen in boeken of van beeldschermen (waaronder laptop, tablet, smartphone) te verminderen en daarbij tussentijds regelmatig te onderbreken om in de verte te kijken.

Activiteit in buitenlucht en daglicht vormen een beschermende factor en uren voor beeldschermen en boven boeken vormen een schadelijke factor voor het ontwikkelen van bijziendheid.

Helaas heeft de covid-pandemie en de daarmee gepaard gaande contactbeperking en het vele online onderwijs de near-work activiteit op korte kijkafstand in de afgelopen twee jaar sterk verhoogd.
In China waar de leesvaardigheidsscore blijkens het PISA-2018 onderzoek het hoogst is (gemiddelde score 555), is de prevalentie van myopie al veel verder doorgeschoten tot 80% van de scholieren na 12 jaar onderwijs waarvan 10 tot 20% hoog bijziend is. Vanuit een sterke ambitie tot academisch presteren worden Chinese kinderen aangemoedigd om, veelal met behulp van schaduwonderwijs, veel tijd aan near work activiteiten te besteden. Van overheidswege worden daar inmiddels preventiemaatregelen tegen myopie opgezet. Academische druk en studielast worden beperkt en meer buitenshuis activiteit wordt ingevoerd.
De volgende aanpassingen in omstandigheden en levensstijl zijn aanbevelenswaardig ter preventie van myopie bij de schoolgaande jeugd:

Visuele ontspanning na elke 30-40 minuten beeldscherm activiteit of lezen in boek of tijdschrift. Na 20 minuten op een scherm of boek bezig zijn, 20 seconden in de verte kijken en 2 uur per dag naar buiten, wordt door oogartsen als richtlijn gesteld. Dit is de bekende 20-20-2 regel.
Meer activiteit buitenshuis in de openlucht met natuurlijk daglicht (buitenshuis in 15.000-40.000 lux in plaats van binnenshuis in 500 lux) en sport en beweging. Geadviseerd wordt om ongeveer 15 uur per week buiten door te brengen (tenminste 2 uur per dag). In schoolprogramma’s zouden meerdere momenten van buiten activiteit per dag opgenomen moeten worden.
Voorkomen van lange schooldagen en veel huiswerk of uren in het huiswerkinstituut. Beperking van huiswerktaken in bovenbouw PO tot 1 uur en in onderbouw VO tot 1,5 uur.
Beperking van intensief dichtbij werken aan beeldschermen en met boeken kranten of tijdschriften. Dat betreft niet alleen lezen, maar ook gamen en gebruik van social media via (kleine) beeldschermen.
Contrastomkering: tekst op scherm aanbieden in de vorm van witte letters tegen een zwarte achtergrond in plaats van het conventionele contrast van zwarte letters tegen een witte achtergrond.
Ergonomische houding, adequate verlichting en juiste kijkafstand bij activiteit aan beeldscherm of bij het lezen in boeken/tijdschriften.
Klaslokalen die veel daglicht toelaten.

Leesbevordering en preventie van myopie staan op enigszins gespannen voet met elkaar.

Om lezen te bevorderen zonder het risico op het ontstaan van myopie te bevorderen kan leesbevordering gezocht worden in andere werkvormen rond lezen zonder te streven naar netto meer tijdsbesteding aan lezen. Doelmatig en efficiënt omgaan met de tijdsbesteding aan schoolse activiteit op korte kijkafstand is geen overbodige luxe. Verder doen de omstandigheden en het activiteitenpatroon tijdens het lezen ertoe: regelmatige afwisseling tussen activiteiten op korte kijkafstand met in de verte kijken, alsmede dagelijks een paar uur buitenlucht en daglicht, zijn noodzakelijk. Dit laatste biedt de beste bescherming tegen myopie. Dat near-work activity outdoor activity ongemerkt verdringt, valt niet te miskennen. Dat vraagt om bewuste aanpassingen in het onderwijs met oog op leesbevordering en tevens preventie van myopie: minder near-work activity en meer outdoor activity.

Bronnen

Steensel, R. van, Sande, L. van der, Bramer, M. W., & Arends, B. P. D. L. (2016). Effecten van leesmotivatie-interventies. EUR https://www.nro.nl/sites/nro/files/migrate/Roel-van-Steensel-Reviewstudie_Effecten-van-leesmotivatie-interventies.pdf Roel van Steensel is hoogleraar leesbevordering VU
Onderwijsraad & Raad voor Cultuur (2019). Lees! Een oproep tot een leesoffensief. https://www.onderwijsraad.nl/publicaties/adviezen/2019/06/24/leesadvies
https://www.onderwijsinspectie.nl/documenten/publicaties/2022/06/08/factsheet-peil.leesvaardigheid-einde-speciaal-basisonderwijs-2020-2021 waarover in Didactiefonline https://didactiefonline.nl/artikel/lichte-daling-leesvaardigheid
J. Gubbels, A. Netten, & L. Verhoeven (2017) Vijftien jaar leesprestaties in Nederland: PIRLS-2016. Nijmegen: Expertisecentrum Nederlands, Radboud Universiteit. https://expertisecentrumnederlands.nl/uploads/default/p/i/pirls-2016.pdf
Leesvaardigheid wordt in context van het PISA-onderzoek ruim gedefinieerd als: “het begrijpen van, gebruiken van, evalueren van, reflecteren op en omgaan met teksten om je doelen te bereiken, je kennis en potentieel te verruimen en deel te nemen aan de maatschappij” Informatie zoeken, begrijpen en evalueren en erop reflecteren zijn de onderscheiden begripsprocessen.
Gubbels, J., van Langen, A., Maassen, N., & Meelissen, M. (2019). Resultaten PISA-2018 in vogelvlucht.
https://www.cpb.nl/sites/default/files/omnidownload/CPB-Publicatie-Een-blik-op-de-Nederlandse-positie-in-internationale-onderwijsrankings.pdf
https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/lezen-en-bibliotheken/boeken-lezen-stimuleren
https://www.lezen.nl/onderzoek/definities-leesbevordering/
Stichting Lezen (2021). Leesmotivatie onder de loep. Inzichten uit wetenschappelijk onderzoek. Amsterdam. https://www.lezen.nl/wp-content/uploads/2021/09/Leesmotivatie-onder-de-loep.pdf
Houtveen, A. A. M., Steensel, R. V., & de la Rie, S. (2019). De vele kanten van leesbegrip: Literatuurstudie naar onderwijs in begrijpend lezen in opdracht van het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek en de Inspectie van het Onderwijs (p. 120). Erasmus University Rotterdam.
Catalyze Group (2022) Het risico op toenemende myopie in Nederland; Een overzicht van de stijgende prevalentie van myopie en de impact hiervan op de gezondheidszorg, de economie en de patiënt https://www.coopervisionsec.nl/myopia-report-2022
Tideman, W., Polling, J. R., Van Der Schans, A., Verhoeven, V., & Klaver, C. (2016). Bijziendheid, een groeiend probleem. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 160 (48). https://www.oogartsen.nl/brilsterkte/bijziendheid-myopie/
Németh, J., Tapasztó, B., Aclimandos, W. A., Kestelyn, P., Jonas, J. B., De Faber, J. T. H., ... & Resnikoff, S. (2021). Update and guidance on management of myopia. European Society of Ophthalmology in cooperation with International Myopia Institute. European Journal of Ophthalmology, 31(3), 853-883.
Huang, H. M., Chang, D. S. T., & Wu, P. C. (2015). The association between near work activities and myopia in children—a systematic review and meta-analysis. PloS one, 10 (10), e0140419.
https://www.koninklijkhuis.nl/actueel/nieuws/2022/07/06/koningin-maxima-lanceert-campagne-knikker-myopie-de-wereld-uit-van-het-oogfonds
Morgan, I. G., Wu, P. C., Ostrin, L. A., Tideman, J. W. L., Yam, J. C., Lan, W., ... & Guggenheim, J. A. (2021). IMI risk factors for myopia. Investigative ophthalmology & visual science, 62(5), 3-3.
Morgan, I. G., & Jan, C. L. (2022). China Turns to School Reform to Control the Myopia Epidemic: A Narrative Review. The Asia-Pacific Journal of Ophthalmology, 11(1), 27-35.
https://www.mmc.nl/oogheelkunde/nieuws/1401/houd-je-aan-de-20-20-2-regel-om-bijziendheid-af-te-remmen/ en https://nos.nl/artikel/2207411-advies-om-bijziend-kind-te-voorkomen-weg-van-telefoon-en-naar-buiten
Tideman, W., Polling, J. R., Van Der Schans, A., Verhoeven, V., & Klaver, C. (2016). .
Aleman, A. C., Wang, M., & Schaeffel, F. (2018). Reading and myopia: contrast polarity matters. Scientific reports, 8(1), 1-8. Bij het lezen van de conventionele zwarte letters tegen een witte achtergrond verdunt de choroïdale dikte, hetgeen myopie bevordert, terwijl met het contrast van witte letters tegen de zwarte achtergrond het choroïdale dikte vergroot
Swiatczak, B., & Schaeffel, F. (2022). Transient Eye Shortening During Reading Text With Inverted Contrast: Effects of Refractive Error and Letter Size. Translational Vision Science & Technology, 11(4), 17-17. Tekst met omkering van contrast lezen resulteert in tijdelijke verkorting van de oogas, ook bij myopie. Het effect is duidelijker bij groter lettertype (boek) dan bij kleinere lettergrootte (smartphone).
Hua WJ, Jin JX, Wu XY, et al. Elevated light levels in schools have a protective effect on myopia. Ophthalmic Physiological Optics. 2015;35:252–262
Zie https://pro.debibliotheekopschool.nl/toolkit/lezen.html en https://www.lezen.nl/wp-content/uploads/2021/01/stichtinglezen_folder18.pdf
Onderzoek van Van der Sande, L., Wildeman, I., van Steensel, R., & Bus, A. (2019). Lezen stimuleren via vrij lezen, boekgesprekken en appberichten: Effecten van leesbevorderingsactiviteiten in het basisonderwijs en vmbo. Eburon toonde dat aan vrij lezen als meest voorkomende leesbevorderingsactiviteit gemiddeld bijna twintig minuten per dag werd besteed. Het effect van deze vorm van leesbevordering bleek overigens differentieel uit te werken; had meer effect bij leerlingen met meer leescultuur.