Luisteren om te sturen
Harry van de Pol
Trainer, coach en inspirator bij Van binnenuit
Geraadpleegd op 07-12-2024,
van https://wij-leren.nl/luisteren-sturen.php
Even geen spreadsheets en schoolontwikkelingsmodellen. Het echte werk van de schoolleider vindt plaats tussen de leerkrachten. Willlen wij sturen, zullen wij moeten leren luisteren.
Overeind blijven
Terwijl ik lekker in het ochtendzonnetje zit te schrijven, belt er een leerkracht. Hij wil zijn afspraak van deze week verzetten. Hij is moe. Reden is dat hij ’s nachts met hartkloppingen wakker ligt. Hij is de enige niet…
Luister eens naar de volgende uitspraken:
- ‘Niets gaat vanzelf.’
- ‘Ik wordt geleefd. Ik ben helemaal op. Ik kan het niet meer.’
- ‘Alles lijkt urgent.’
- ‘Ik móét mijn opbrengsten halen. De druk is ongelooflijk. Ik heb gewoon niet genoeg tijd en energie om het allemaal te doen.’
- ‘Thuis is het al net zo erg als op mijn werk. M’n partner begrijpt me niet en de kinderen doen niet wat ik zeg.’
Herkenbare uitspraken van zowel leerkracht als schoolleider. Veel teamleiders vechten om overeind te blijven. Ze staan bloot aan een toenemende druk om meer te presteren met minder middelen. Hun wereld is steeds complexer. Het aantal keuzemogelijkheden groot. Waar moet je als teamleider beginnen?
Innerlijke stem
Wat mij betreft, beginnen wij met luisteren naar wat wij misschien niet willen horen. Het is de hoogste tijd de stemmen (dat wat in ons leeft: wat we denken, hopen, voelen, willen, wie we zijn) in ons serieus te nemen. Pas dan zullen wij innerlijke rust vinden en de leiding over onszelf terugkrijgen.
Op momenten dat er zoveel moet gebeuren en er is weinig rust en ruimte voor echte reflectie is, lijkt het tegennatuurlijk te luisteren naar dat wat zeer doet. Maar wie heeft niet eens gemerkt dat het zinvol kan zijn automatische impulsen (‘weg van de pijn’) te onderdrukken? Meer van hetzelfde werkt op een gegeven moment niet meer.
Het is nodig dat wij onszelf vrijmaken een andere weg te gaan. In dit artikel wil ik je vragen dat in ieder geval voor even te doen. Zodat je open kunt staan voor wat er echt bij je leeft.
Open staan
Wij vinden het vaak niet gemakkelijk ons open te stellen. Niet voor onszelf en al helemaal niet voor een ander. Liever geven wij dingen buiten onszelf de schuld van zaken die spelen. We hebben weinig tijd, weinig rust en zijn zelden alleen. Dus kunnen we er niets aan doen. Ja, wij zeggen het belangrijk te vinden naar anderen te luisteren.
Ook denken wij er goed in te zijn. Het zijn anderen die volgens ons nog een lange weg te gaan hebben. We kunnen er zo een paar uit ons team noemen. Maar de kunst is nu eens niet naar de ander te kijken, maar naar onszelf. De echte belemmeringen om open te staan zitten niet in onze omgeving, maar bij ons van binnen. Ik noem er een paar en introduceer die met een voorbeeld.
Oordeel
Teamleider: De mensen uit mijn team houden niet van veranderen. En omdat zij er niets voor voelen, is het nodig dat ik hen onder druk zet. Natuurlijk zullen zij weerstand tonen, maar daar breek ik wel doorheen.
Coach: Weet je dat je ook kunt luisteren naar weerstand? En dat dit luisteren je veel informatie oplevert, ook over jezelf? Bijvoorbeeld hoe je met je oordelen vooruitgang in de weg zit?
Het is moeilijk blanco te luisteren, laat staan naar mensen met wie je al een hele tijd werkt. Het is regelmatig ons oordeel (dat wij natuurlijk ergens op baseren) dat aan het luisteren vooraf gaat. Helaas, want op het moment dat wij een oordeel hebben, sluiten wij onszelf af voor verdere informatie. Wij raken onze open en nieuwsgierige houding kwijt.
Als teamleider is het spannender open te staan voor wat anderen zeggen. Wanneer wij dit doen, stellen wij onszelf kwetsbaar op: open voor beïnvloeding door de ander. Dat wij daarmee juist onze cirkel van invloed vergroten, is wel waar, maar voelt in eerste instantie vaak niet goed.
Angst
Teamleider: Als ik mij voor mijn mensen open stel, komen zij met allemaal dingen aan die ze graag willen. Maar ik weet nu al dat ik niet aan hun behoeften tegemoet kan komen. Het lijkt mij niet wijs verwachtingen te scheppen die ik toch niet kan waarmaken.
Coach: Jij hoeft de behoefte van je leerkrachten niet te vervullen. Wat je wél kunt doen is hen helpen de mogelijkheden en onmogelijkheden te verkennen die zij zelf hebben om in hun behoeften te voorzien.
Luisteren is voor teamleiders vaak moeilijk omdat het verlies aan controle met zich meebrengt. Als je bang bent voor wat je te horen zou kunnen krijgen, voelt het onveilig de controle te laten varen. Wat de ander zegt, kan van alles met je doen.
Eigen behoefte
Schoolleider: Die keer dat ik contact met de mensen uit mijn team heb, mag ik een hoop informatie overdragen. Er zijn allerlei praktische zaken die gedeeld moeten worden, ik heb boodschappen van mijn bestuur die ik door mag geven en ik moet hen opnieuw op scherp zetten als het gaat om hun doelen. Ze luisteren zo verschrikkelijk slecht.
Coach: Zodra je merkt dat je zit te drammen, weet je dat je de aansluiting mist. Dan kun je beter overgaan tot het stellen van een paar goede vragen. Eerst aan jezelf: ‘Wat observeer ik, wat voel ik, waar ligt de behoefte en wat is de beste manier om aan die behoefte te voldoen?’. Vragen aan de ander komen pas hierna.
Het valt soms niet mee eigen behoeften opzij te zetten om ruimte te maken voor de ander. Vaak is daar een bewuste keus voor nodig. In ieder geval kunnen onze eigen behoeften het luisteren naar onze mensen behoorlijk in de weg zitten.
Luisteren door teamleiders begint met de bereidheid (ruimte) te geven. Maar in veel gesprekken komt het nooit zover. De luistertemperatuur blijft beneden nul. Het zijn koude gesprekken. Luisteren gebeurt vanuit oordeel, angst of eigen behoefte. Wat deze drie met elkaar gemeen hebben, is te ontvangen.
Wij zoeken bevestiging van wat wij denken te weten, de geruststelling over waar wij bang voor zijn of de vervulling van waar wij behoefte aan hebben. Omdat luisteren geven is, zijn wij per definitie niet aan het luisteren als wij vooral zoeken te ontvangen. Dan zal de ander het gesprek met ons als ‘koud’ ervaren. Dit is niet alleen jammer, maar ook onnodig. Want er is een weg voorbij het oordeel, de angst en de eigen behoefte. Die weg heet liefde. En begint dicht bij onszelf.
Luister naar jezelf
Daarmee zijn we terug bij waar we vertrokken: als wij willen leren open staan voor een ander, begint dat met het luisteren naar onszelf. Een proces in drie stappen. Ik neem ze kort door:
Stemmen horen
Als het ons lukt open te staan, is er heel wat te horen. Ook in onszelf. Ga maar na. Er zijn talloze situaties die een wereld aan stemmen bij ons losmaken. Ze roepen allemaal om aandacht. Zoeken erkenning. Ze hebben ons ook allemaal iets te zeggen. Vooral de minder dominante, moeilijker hoorbare stemmen als: ‘eigenlijk wil ik dit niet meer’ of ‘ik sta er helemaal alleen voor’. Ze stoppen pas met aandacht vragen, wanneer wij hen aandacht geven. Wij kunnen ze voor een tijdje parkeren, maar of dat echt gezond is…
Stemmen kleuren
Als je niet alleen hoort, maar ook proeft met welke lading, welke emoties een stem geladen is, krijgt luisteren diepgang. Zeker als wij de emotie benoemen, bijvoorbeeld: ‘wat een verdriet’ of ‘wat moet dat frustrerend zijn’. Emoties, die de stem kleuren, wijzen de weg naar wat onderliggend is. Ze behartigen wat wij belangrijk vinden.
Om te weten wat waardevol is, moeten wij naar ons gevoel luisteren. Dan verandert horen in aanvoelen en helpt het aanvoelen om echt te begrijpen.
Stemmen integreren
Als wij horen wat er in ons omgaat, dit aanvoelen en begrijpen, is het de kunst te reageren op een manier die aan alle stemmen recht doet. Dus niet aan één dominante stem de voorkeur geven. Maar ruimte maken voor een innerlijke dialoog.
Laat mij een voorbeeld geven om dit te verduidelijken. Stel dat een leerkracht opnieuw laat zien dat hij niet echt ondernemend is. De gebruikelijke reactie is er één uit de categorie ‘duwen en trekken’. Maar ervaring leert dat dit vaak maar op korte termijn werkt. Dus besluiten wij te luisteren naar wat dit incident binnen in ons aan stemmen in beweging brengt:
- Stem 1: ‘Daar gaan we weer!’ (matheid, wij hebben weinig zin hier nog wat mee te doen en even weinig vertrouwen in de zin van onze acties in dat opzicht).
- Stem 2: ‘Maar hij moet het wel zelf gaan oppakken, dus…’ (frustratie, wij maken ons kwaad, hetgeen genoeg energie geeft opnieuw in beweging te komen).
- Stem 3: ‘Hoe is het mogelijk dat hij dit nog steeds niet oppakt – doe ik iets verkeerd?’ (onzekerheid, wat doe ik verkeerd waardoor die ander zo weinig onderneemt?).
- Stem 4: ‘Dit is een kans een keer anders te reageren, maar hoe?’ (opgewektheid en nieuwsgierigheid maken dat wij op zoek gaan naar nieuwe wegen).
Een integratie van deze stemmen zou de volgende reactie kunnen opleveren:
‘Ik wil dat jij je beter inzet en daarom voer ik regelmatig de druk op. Maar volgens mij word jij daar niet ondernemender van. Dat frustreert me en ik ga nog harder duwen. Dat is uiteraard niet wat ik wil. Hoe zou ik het volgens jou moeten aanpakken?’
Luisteren naar onszelf is een nuttige manier te ontdekken wat er bij onszelf leeft. Het helpt zicht te krijgen op de dilemma’s. Dit zijn de plaatsen waar teamleiders kunnen leren. Als het lukt te luisteren naar alles wat er binnen in ons speelt en de innerlijke dialoog goed te faciliteren, vinden wij een weg om dicht bij onszelf te komen. Dit geeft het gevoel aan het roer te staan, te sturen. Door te luisteren nemen wij de leiding.
Erkenning
Luisteren is in essentie een gevende beweging. Het is geven wat nodig is om het vertrouwen van de ander niet te beschamen: aandacht, respect en interesse. Door goed te luisteren, komen wij tot waardering van (wat) de ander (zegt). Luisteren is dus vooral: erkenning geven. Erkenning – gehoord zijn – is de respons van de ander die aan onze gevoelens, handelingen en bedoelingen betekenis geeft.
Erkenning maakt ons op een tastbare manier bewust van onze eigen kracht en zelfstandigheid. Dus door nauwelijks te luisteren, kiezen wij ervoor niet te geven. Het mag ons dan ook niet verbazen het contact met anderen kwijt te raken.
Maar wanneer wij luisteren om te geven, is het luisteren vrij. Het is niet langer een transactie: je geeft niet om terug te ontvangen. De ander ervaart ons luisteren als een uitnodiging te voorschijn te komen. Voordat je het in de gaten hebt, ben je aan het delen wat je als teamleider misschien te lang voor jezelf hebt gehouden.
Leerkrachten leren zich committeren aan doelen die voor hen van betekenis zijn, kiezen zelf activiteiten die daarbij passen en monitoren ook of ze bekwaam zijn in het uitvoeren van die activiteiten en of ze vooruit komen in hun persoonlijke ontwikkeling. Zo krijgen schoolleiders niet alleen het gevoel dat zij de leiding hebben, maar hebben zij het ook echt.