Inleiding Regieversterkend onderwijs

Elena Carmona van Loon

orthopedagoog-generalist bij Carmona ontwikkeling

Geplaatst op 4 december 2018

>> Regieversterkend leiderschap - inleiding direct bestellen.

Hoe geef je leiding aan een lerende organisatie? Hoe zorg je ervoor dat er een professionele en inspirerende cultuur ontstaat waar de collectieve ambitie zichtbaar en voelbaar is in de school? Het onderwijs wil altijd door.

Leidinggeven - wat is er voor nodig?

Meer dan ooit lijkt deze tijd te vragen om leidinggevenden die zichtbaar maken waar ons handelen toe leidt. Een maatschappij waarin veel informatie gedeeld wordt en verschillende culturen en zienswijzen naast elkaar bestaan appelleert aan ons vermogen te weten wie we zelf zijn en wat we echt belangrijk vinden. Dat is nodig om ons te kunnen onderscheiden van anderen en een identiteit te ontwikkelen.

Een sterke identiteit

Een sterke identiteit is een voorwaarde om te weten wat jou raakt en beweegt en de juiste beslissingen te kunnen nemen. Een onderwijsleider die als gids fungeert en meedenkt over hoe je te verhouden tot al wat zich aandient, draagt bij aan bewust leraarschap. Een leraar die in staat is tot zelfreflectie en voldoende afstand kan nemen van de dagelijkse gebeurtenissen.

Empathisch vermogen

Naast dit kritische denken en zelfbewustzijn dat nodig is om te kunnen reflecteren, is het empathisch vermogen om open te kunnen staan voor andere perspectieven en verbinding te maken met anderen nodig om je staande te houden op een school. Leren en leven kun je namelijk niet alleen. Samen kun je de school gezond en veilig houden door transparante communicatie en erkenning van een ieders eigenheid en kwaliteit.

Een onderwijsleider kan laten zien hoe de inspanningen van leraren bijdragen aan het belang van de hele school. Door met hen in gesprek te gaan, ze ruimte en vertrouwen te geven en hun ontwikkeling te borgen. Net als leraren doen bij hun leerlingen. Het collectieve belang is immers hetzelfde; goed en betekenisvol onderwijs.

Het belang van leiderschap

Waarom is leiderschap nodig op scholen? Zou je niet zeggen dat onderwijsprofessionals zelf goed weten wat nodig is om een school draaiende te houden? Juist in het onderwijs gaat altijd alles gewoon door. Leraren zijn altijd drukbezet en hebben altijd iets te doen.

De dagelijkse waan van het door moeten. Leraren zijn meesters in het tegelijkertijd aandacht geven aan al wat gebeurt en van maatschappelijk belang wordt geacht en ondertussen de lessen door te laten gaan.

"Leraren hebben van onderwijsleiders hetzelfde nodig als leerlingen van de leraar."

Leraren zijn de leiders in de klas

Van alles dient zich aan in het onderwijs. Het is alsof alle vraagstukken die een maatschappij met zich meebrengt er hun weg vinden en een plek krijgen in de klas. Je kan het zo gek niet bedenken of leerlingen kunnen ermee terecht bij hun leraren. Dit is de kracht van leraren.

Uit liefde voor hun vak en betrokkenheid bij hun leerlingen ontstaat al gauw de overtuiging dat zij van alles zouden moeten kunnen oplossen. Leraren kennen hun leerlingen; hun achtergrond en de talenten die ze bezitten en gunnen elke leerling een kans op een plek in de samenleving.

Veel leraren maken zich zorgen of ze voldoende aandacht aan hun leerlingen kunnen geven en zijn dan geneigd meer te gaan doen. Daar waar het effectiever kan zijn om soms minder te doen en werkelijke aandacht te geven. Iedere leerling heeft namelijk aandacht en persoonlijke instructie nodig. Ook hele slimme leerlingen.

Onderwijsleiders die aandacht hebben voor hun mensen, kunnen leraren even stilzetten en hen bevragen of dat wat ze doen en laten zien aan de leerlingen het beste is.

De werkdruk

Onderhevig aan regels en werkdruk is de kans groot dat leraren voorleven dat de hele dag bezig zijn en te weinig tijd hebben de norm is. Burn-out komt tegenwoordig vaker voor bij kinderen.

Laatst verzuchtte een lerares van groep 2 dat ze een leerling in de klas had die nog niet zindelijk was omdat haar ouders geen tijd hadden om het haar te leren. En ook zij had er geen tijd voor. Ze had het zo druk met het volgen van de ontwikkeling van de kinderen in haar groep dat ze ternauwernood tijd had om er aandacht aan te geven.

De tragiek hiervan is dat deze gezonde jonge leerling uiteindelijk bij de huisarts belandt en het ‘probleem’ medisch wordt behandeld. Overbezette agenda’s creëren een samenleving waarin afwijken van de norm snel gemedicaliseerd wordt.

De taak van onderwijsleiders

Hoe leren we jonge mensen dan de tijd te nemen, te leren en te denken, zich te vervelen en zo hun creatieve brein te gebruiken wanneer we dat zelf niet doen? Leerlingen eisen aanwezigheid, verbeeldingskracht en aandacht van leraren om tot ontwikkeling te komen. En leraren hebben hetzelfde nodig van onderwijsleiders. Het vereist lef en visie om dit structureel op de agenda te zetten. En dat kunnen onderwijsleiders doen.

"Het is de innerlijke houvast die het almaar terugkerende onverwachte in het onderwijs nieuwsgierig en geboeid kan bezien. (Carmona, 2017)"

Leraren zijn bakens

In een tijd waar voor jonge mensen al veel informatie en indrukken voorhanden zijn, zijn leraren bakens voor leerlingen. Leerlingen kijken naar hen en spiegelen hun gedrag en opvattingen aan hen. Ook leerlingen die gewend zijn in verschillende werelden te leven omdat de gewoonten van de straat waar ze wonen of het gezin waarin ze leven verschillen van die van de school kijken naar het gedrag en de verwachtingen van de leraar.

Jonge mensen begrijpen goed dat het er op verschillende plekken anders aan toe gaat. Thuis gelden andere afspraken en omgangsvormen dan op school of op straat. Belangrijk is wel dat voorbeeldfiguren zelf goed weten waar ze voor staan en dat ze transparant en inspirerend zijn.

Het klassieke systeem op de schop

Dus wat voor plek zou een school eigenlijk moeten zijn? (Daar waar school staat, kan ook een Integraal kind centrum/brede onderwijsinstelling worden gelezen.) Waarom gaat onze jeugd naar school? Meer dan vroeger leren kinderen en jongeren buiten school.

Het klassieke systeem waarin de leraar kennis overdraagt, bestaat niet meer. Kennis en leerervaringen zijn overal.

Van jongs af aan communiceert onze jeugd met de wereld om hen heen. Hun wereld is daarmee groter geworden, hoewel alle media die zij voorhanden hebben ook met zich meebrengt dat ze zich makkelijk kunnen isoleren. Kinderen en jongeren krijgen dus veel indrukken en informatie. Maar zij hebben niet de ervaring of denkvaardigheden om deze juist te kunnen plaatsen.

Misschien zou school de plek moeten zijn waar je de tijd hebt om:

te spelen;
na te denken;
kennis op te doen;
samen te werken aan opdrachten;
inspiratie en ervaringen met anderen op te doen;
talent en kennis te delen.

Zo wordt de school de plek waar je je ervaring, ideeën, creaties, waarden en gedrag als het ware kunt ijken aan dat van anderen. De school als plek waar je kunt leren wie jij bent, wat je kunt en wat je belangrijk vindt, en te weten hoe jij de wereld tegemoet kunt treden. Dit vraagt van leraren om als gids te durven fungeren en van onderwijsleiders hetzelfde te doen.

"Het bovenstaande vraagt van leraren èn onderwijsleiders om als gids te durven fungeren."

De pedagogische driehoek

Kennis van de pedagogische driehoek van thuis, straat en schoolcultuur (El Hadioui, 2011), maakt inzichtelijk hoe belangrijk het accepteren van andere waarden en gewoonten en tegelijk duidelijk voor ogen houden welk doel jij als leraar met je leerlingen hebt, is. Leerlingen hebben in elke cultuur een andere ladder en rangorde van verwachtingen en succes.

In het geval van de straatcultuur kan dat als wat als eervol en belangrijk wordt gezien in de schoolcultuur als ‘not done’ worden gezien. Hadioui spreekt in dit verband ook van een mismatch tussen een masculiene (eer) en feminine (reflectie) cultuur.

Leraren dienen zich te verdiepen in het belang van leerlingen en ondertussen goed te weten wat zij hen willen bijbrengen en leerlingen uit dagen hiernaar te reiken en te leren hoe je succesvol zou kunnen zijn in een schoolcultuur met behoud van eigenheid.

Regieversterkend leiderschap

Regieversterkend leiderschap is het zien van de rol en kwaliteit van leraren en hen voortdurend eigenaar te maken van wat er op een school gebeurt. Regie versterken gebeurt op alle niveaus in de school.

Een onderwijsleider die zich lerend opstelt, is een voorbeeld voor de leraar die op zijn beurt een voorbeeld is voor de leerling. Regie versterken doe je als onderwijsleider dus ook niet alleen. Het is een wederkerig proces dat op elk niveau plaatsvindt. In de klas, in het team en in de school. En iedereen heeft hierbij zijn eigen verantwoordelijkheid en rol.

Wat is ideaal?

De vraag hoe het leiderschap er idealiter uitziet, kan slechts beantwoord worden vanuit de vraag wat je wilt bereiken met leerlingen. Wil je mondige leerlingen, dan zul je als onderwijsleider moeten nadenken over de vraag hoe je mondige leraren krijgt. Zij staan immers model voor de leerlingen. En dan dringt zich op hoe je als onderwijsleider mondigheid kunt versterken.

Regieversterkend leiderschap betekent dat je als onderwijsleider aansluit bij wat de school van jou vraagt. Zo zal een onderwijssetting met als kernwaarde discipline andere vaardigheden van de onderwijsleider vragen dan een school waar de kernwaarde creativiteit centraal staat.

Regie begint bij jezelf

Regie kunnen nemen en geven begint bij jezelf kennen. De meeste leraren en onderwijsleiders beginnen vol energie en passie aan hun baan. Niet altijd blijft dat zo. Werken in het onderwijs kan heftig zijn en energie kosten.

Om energiek te blijven en te blijven houden van je vak en leerlingen is het belangrijk dat je je werk als zinvol ervaart en plezier houdt in wat je doet. Daarvoor is het nodig dat je weet wat je drijft en waarom je elke dag weer naar school komt.

Om te voorkomen dat je overbetrokken raakt en je emoties of empathie met je aan de haal gaan, is het nodig dat je je persoonlijke waarden kent, afstand kunt nemen en met professionele blik kunt kijken naar wat de situatie van je vraagt.

Voorleven

Toch is alleen professioneel reageren niet voldoende om effectief en energiek te blijven. De focus op het zoeken naar effectief oplossingsgericht of snel handelen alleen maakt vaak dat mensen harder gaan werken, vermoeid raken en mogelijke alternatieve mogelijkheden en bruikbare of inspirerende ideeën over het hoofd zien.

Soms is het de kunst juist los te laten en de tijd te nemen om tot inzicht te komen. Een onderwijsleider die voorleeft hoe in uitdagende of weerbarstige situaties veerkrachtig te blijven, draagt bij aan een vitaal team.

Reflectief vermogen, sturing en autonomie

Jezelf zijn en tegelijk professioneel handelen vraagt nogal wat van het reflectief vermogen van leraren en onderwijsleiders. Het vraagt om oprechte interesse en het vermogen te kunnen schakelen in het denken. Van leiders vraagt het dat ze de moed hebben niet alles te weten en te durven vertrouwen op leraren en geloven in samenwerking. Een onderwijsleider die eenieder ziet en talenten onderscheidt, maar ook verbinding zoekt.

De spanning van regieversterkend leiderschap zit hem in het gegeven dat de vele ontwikkelingen in het onderwijs vragen om een duidelijke sturing en leraren tegelijkertijd veel behoefte ervaren aan autonomie en professionele ruimte.

De sturing is nodig om de veelheid aan activiteiten of professionalisering steeds weer in verband te brengen en te laten zien hoe deze bijdragen aan de gezamenlijke doelen. Zo blijven mensen zien hoe processen en inspanningen samenhangen met wat de school wil bereiken en raken ze niet gedesillusioneerd omdat niet helder is waarom het belangrijk is wat ze doen.

Tegelijkertijd is de professionele ruimte die leraren nodig hebben onontbeerlijk voor plezier, eigenaarschap en ontwikkeling op persoonlijk en teamniveau.

Jezelf kennen centraal

Regieversterkend leiderschap heeft als intentie de ander bewust te maken van de vraag of hij doet wat hij wil doen. Het veronderstelt dat zelfkennis en het vermogen om van invloed te zijn op je eigen handelen en denken mogelijk is en dat je er dus ook voor kunt kiezen om bepaalde automatische mechanismen onder de loep te nemen en te doorbreken.

Dit vraagt dat je jezelf wilt leren kennen. In eerste instantie zal dus de onderwijsleider zichzelf moeten kennen om leraren en leerlingen te kunnen inspireren hetzelfde te doen.

Jezelf kennen is belangrijk omdat je alleen dan een goed model voor anderen kunt zijn (Van Stralen & Gudde, 2012). Mensen die zichzelf kennen en naar hun waarden leven zijn namelijk transparant en betrouwbaar. Transparante mensen maken kenbaar wat ze vinden en op grond waarvan ze beslissingen nemen en zijn daardoor vaak een voorbeeld voor anderen.

Juist jezelf kennen maakt het mogelijk je op professionele wijze te verhouden. Het is de kunst om jezelf te zijn en dus authentiek te zijn, en op belangrijke momenten even afstand te kunnen nemen van de situatie en na te denken over je eigen handelen en denken en te bezien of je doet wat de situatie van jou vraagt. Dus of je doet wat nodig is om te doen in plaats van wat je gewend bent te doen.

Om energiek te blijven is zorg dragen voor jezelf en doen wat nodig is belangrijk.

"Jezelf zijn en tegelijk professioneel handelen vraagt nogal wat van het reflectief vermogen van leraren en onderwijsleiders."

Waar je naar kijkt ga je naartoe

Het is net als met autorijden, pijlschieten of bowlen. Het is de kunst om te kijken naar waar je naartoe wilt. Zodra je focust op de pijl in de boog schiet deze alle kanten op. Wanneer je vertrouwt op het mechaniek van je lichaam dat alles zich beweegt in de richting van waar jij naar kijkt komt de pijl in de buurt van de roos. En zo werkt het ook met een visie. Visualiseren waar je met de school naartoe wilt, maakt dat er processen op gang komen die deze beweging in gang zetten. Deze processen opmerken en richting blijven geven helpt om het wiel der relaties in de school de goede kant op te laten draaien. Zo fungeert de onderwijsleider als baken voor de school.

Een heldere visie voorkomt dat het onderwijs en het handelen van alle dag wordt bepaald door incidenten en crisismanagement en men gericht blijft op wat ertoe doet. Met liefdevolle onverschilligheid. Met aandacht voor wat echt belangrijk is en wat er geleerd kan worden. En met het besef dat incidenten erbij horen en een signalerende werking hebben om te bedenken wat nodig is maar niet leidend zijn voor het handelen.

Om de regie van de school te versterken moeten onderwijsleiders zichzelf als het ware overbodig maken. Dat kan door in alle situaties de ander sterker en bewuster te maken van de bedoeling en het effect van zijn handelen en te bespreken hoe dit zich verhoudt tot de doelstellingen van de school. Zo kunnen leraren steeds weer aanhaken bij wat er op hun school van hen wordt verwacht.

Samenwerking in teams

Leraren werkelijk regie geven stimuleert bevlogenheid en maakt dat mensen energiek blijven. In dit verband blijkt dat jobcrafting, of het zogenoemde baan boetseren, belangrijk kan zijn (Wingerden, 2016) om leraren zelf te laten nadenken over de wijze waarop ze taken uitvoeren en samen op creatieve en eigen wijze te bedenken hoe doelstellingen kunnen worden behaald.

Mensen bewust maken van het feit dat alles op elkaar inwerkt en relaties het mechaniek vormen van een organisatie is nodig om het besef door te laten dringen dat gedrag op zich niets betekent en pas betekenis krijgt in relatie tot jou. Gedrag is een manier om je te verhouden tot de wereld. Mensen beoordelen elkaar immers op basis van wat zij zelf belangrijk vinden. Je geeft dus zelf betekenis aan het gedrag.

Zie je een collega die populair loopt te doen of een collega die zich het vuur uit zijn sloffen loopt om de sfeer op school te verbeteren? Wat je ziet, zegt meestal meer over jezelf. Een verfrissend idee. Het maakt dat het veroordelen van gedrag zinloos wordt en het vraagt om een analyse van verschillende betekenissen en waarheden die eenieder inbrengt in een team.

Open communicatiecultuur

Een open communicatiecultuur waar ieders talent en kijk op dingen meetelt, is een voedingsbodem voor creatieve samenwerking, oprechte interesse en vertrouwen. Een persoonlijk en professioneel gesprek dus. In dit boek wordt beschreven hoe je gezamenlijk tot een betekenisvolle basishouding kunt komen die bijdraagt aan een open communicatie en lerende cultuur waarin men samen werkt aan eigenaarschap en plezier.

Ook wordt bekeken hoe collegiale consultaties een bijdrage kunnen leveren aan het versterken van de basishouding en het delen van kennis en inzichten.

Het is aan de onderwijsleider de ontwikkeling van leraren op dit gebied zichtbaar te maken en naar boven te halen hoe de inspanningen van eenieder in de school ertoe doen. Zowel de erkenning van het verschil in zienswijzen en kwaliteiten van leraren als het definiëren van duidelijke schoolwaarden en een collectieve ambitie draagt hieraan bij.

Het is de taak van onderwijsleiders hieraan richting te geven. Dit vraagt veel van onderwijsleiders. Weten waar je als onderwijsleider voor staat, helpt om in de waan van de dag niet op te branden en energie te verliezen maar een moedig model te blijven. Want dat is wat een onderwijsleider in de eerste plaats moet zijn. Een model met lef en veerkracht.