Kansrijke medezeggenschap in het onderwijs: Samenwerken, meedenken en mee-ontwikkelen

Myriam Lieskamp

auteur, onderwijsadviseur, senior strategisch beleidsmedewerker bij Myriam Lieskamp

Geplaatst op 21 november 2019

>> Medezeggenschap in het onderwijs direct bestellen.

Myriam Lieskamp is hoofdredacteur van de boekenserie: samen leidinggeven aan de onderwijspraktijk. Het zijn interessante boeken over diverse onderwijskundige onderwerpen. In het boek 'Kansrijke medezeggenschap in het onderwijs' schrijft Hans van Dinteren over samenwerken vanuit een gedeelde visie op de kwaliteit van het onderwijs en over de kracht van de mensen die bij het onderwijs betrokken zijn: de medewerkers, de ouders en de leerlingen. Het zoekt en onderzoekt mogelijkheden om medezeggenschapsraden te betrekken bij de besluitvorming en zo te komen tot interactieve beleidsontwikkeling.

Context

De Wet Medezeggenschap op scholen (WMS) is de geldende regeling voor het primair en voortgezet onderwijs, inclusief het speciaal onderwijs. In deze onderwijssectoren geldt ongedeelde medezeggenschap als verplichting. Dus ouders, personeel en in het voortgezet onderwijs ook leerlingen vormen gezamenlijk de medezeggenschapsraad (mr). De WMS geeft minimumbepalingen. Je mag zelf afspraken toevoegen en de wet laat de vorm van de medezeggenschap in hoge mate vrij. Die vorm kun je eveneens zelf bepalen.

Rol van de schoolleider en rol van de medezeggenschap

Wie doet wat
Zowel de schoolleider als de mr hebben een cruciale rol als medezeggenschap kansrijk moet zijn (worden). De beslissingen worden uiteindelijk door de schoolleider genomen, niet door de mr. De mr moet betrokken zijn bij de totstandkoming van beleid en als dat beleid dan de vorm van een voorgenomen besluit heeft gekregen, moet de mr zijn advies of instemming op dat voorgenomen besluit geven.

De schoolleider heeft naast een rol als beslisser, ook de rol als overlegpartner van de mr. Daarnaast is hij doorgaans de belangrijkste informatiebron van de mr. Die informerende rol vraagt goede afwegingen van de schoolleider. Geeft hij de mr alleen die informatie die een voorgenomen besluit ondersteunt? Of kiest hij ervoor om ook de informatie die een andere kant op wijst te delen met de mr en overlegt hij met de mr over de dilemma’s en de keuzes die gemaakt moeten worden.

Een van de problemen die nogal vaak door medezeggenschapsraden worden benoemd, is het te laat ontvangen van informatie.

Het is tamelijk gemakkelijk om zulke negatieve ervaringen te voorkomen door daarover met elkaar afspraken te maken. Tijdige informatie veronderstelt eigenlijk dat je planmatig werkt, waardoor je als schoolleider niet telkens onder druk staat door de deadlines. Dan wordt het gemakkelijker om de mr tijdig bij de besluitvorming te betrekken en dan kan de mr een betere inhoudelijke bijdrage leveren aan de ontwikkeling van nieuw beleid.

Naast de praktische afspraken is de inhoud van de informatie belangrijk. Zit er bij een voorstel bijvoorbeeld standaard een overzicht van de beweegredenen van het voorstel, de gevolgen voor ouders, personeel en leerlingen en de maatregelen die naar aanleiding van die gevolgen worden genomen. Daarbij horen ook afspraken over de evaluatie (criteria, door wie, wanneer), een financiële paragraaf, afspraken over communicatie enzovoort.

Medezeggenschap in de beleidscyclus

Plan-fase
Je kunt de medezeggenschap koppelen aan de beleidscyclus (pdca-cyclus, Demingcirkel), die op veel scholen wordt gebruikt. Het zwaartepunt van de medezeggenschap ligt in de eerste fase, de planfase. In die fase vindt de beleidsontwikkeling plaats en worden keuzes gemaakt. Als de medezeggenschap een goede rol kan vervullen in deze fase, door mee te lezen met concepten, door deel uit te maken van een werkgroep, door ongevraagde adviezen te geven vóórdat de echte voorbereiding van start gaat, geef je op een goede manier invulling aan de opdracht van de mr om een bijdrage te leveren aan de beleidsontwikkeling. Bij scholen komen de onderwerpen voor de beleidsontwikkeling doorgaans uit het schoolplan.

Het schoolplan is het belangrijkste planningsinstrument voor de school.

Ook bij het schoolplan zou je van het begin af aan de mr kunnen betrekken. Veel scholen doen dat ook, sommige scholen hebben ontwerpsessies met leerlingen, personeel en ouders. Samen het schoolplan maken sluit helemaal aan bij het kerndoel van de medezeggenschap.
Als de mr geen actieve rol heeft in deze fase, dan verwordt de medezeggenschap tot een overwegend hol fenomeen. Soms krijgt een mr een stuk, dat al helemaal uitgekauwd is door de organisatie zelf. De staf, het managementteam, iedereen heeft er al naar gekeken en dan moet het nog even ‘door’ de mr.

Praktisch wordt de rol van de mr dan een semantisch en taalkundig toetsinstituut. Je mag nog wel een paar komma’s verschuiven, maar de bereidheid om substantiële veranderingen door te voeren is er dan vaak niet. Als schoolleider zou je dan namelijk weer terug moeten naar je staf, naar je managementteam. Doorgaans vinden mensen dat lastig en zetten ze die stap liever niet.

Als de mr nadrukkelijk bij de totstandkoming van een besluit is betrokken, dan blijkt het uiteindelijke advies of de uiteindelijke instemming meestal een formaliteit. De mr heeft per slot van rekening alle lastige punten al benoemd, meegedacht over het oplossen van knelpunten, meegekeken naar de afweging van de alternatieven. Kortom: de mr is deelgenoot geweest van het denkproces dat tot het besluit heeft geleid. Vragen zijn al gesteld, antwoorden al gegeven. Daarmee wordt dat uiteindelijke besluit een organisch gevolg van de eerdere stappen.

Planningsgesprek
Een belangrijk hulpmiddel bij het vormgeven van kansrijke medezeggenschap is het planningsgesprek. Als het jaarplan uit het schoolplan van de school klaar is, gaan de schoolleider en de mr met elkaar in overleg. Bij de onderwerpen uit het jaarplan wordt gekeken naar hoe belangrijk de verschillende onderwerpen zijn voor de mr. Daarna worden afspraken gemaakt over hoe de mr bij de ontwikkeling van die besluiten wordt betrokken. Bij besluiten die de mr belangrijk vindt zal dat intensiever zijn dan bij de besluiten die de mr minder belangrijk vindt. Via dit planningsgesprek maak je mogelijk dat zowel de mr als de schoolleider de medezeggenschap in de school planmatiger vormgeeft.

Do-, check- en act-fase
In deze fasen is de rol van de mr meer gericht op het volgen van veranderingen die voortvloeien uit een genomen beslissing. Loopt het zoals verwacht? Moet er tussentijds nog wat bijgesteld worden? Lijkt het erop dat we de doelen bereiken? Deze en andere vragen leiden de mr in deze fase.
Uiteraard kan de mr betrokken zijn bij de evaluatie. Er kan echter ook worden afgesproken dat de mr kritisch meekijkt naar de conclusies die worden verbonden aan de evaluatie en de vervolgacties die daarop worden ondernomen.
Natuurlijk moet de mr opnieuw zijn advies of instemming uitbrengen als de evaluatie leidt tot aanpassingen in het eerder vastgestelde beleid.

Kansen creëren

Om medezeggenschap in je school een goede kans te geven, is het belangrijk om stil te staan bij een visie op medezeggenschap.

Wat wil jij als schoolleider met de medezeggenschap op jouw school bereiken en wat willen de leden van de mr met de medezeggenschap op hun school bereiken?

Controleren of mee-ontwikkelen van beleid
Af en toe gaan er stemmen op die de mr een controlerende rol toebedelen. Voor controle hebben we de raad van toezicht in de scholen. Het is niet logisch om de mr diezelfde rol toe te kennen. Vanuit de wet en het overleg daarover in de Kamers, heeft de mr de rol om namens de direct betrokkenen invloed uit te oefenen op de totstandkoming van besluiten. Dat is een heel andere opdracht dan controle. In de Memorie van Toelichting op de eerste medezeggenschapswet in het onderwijs, de Wet Medezeggenschap Onderwijs (1981) stelt ook de wetgever dat het bij medezeggenschap gaat om goed onderwijs, waarbij bestuur, personeel, ouders en leerlingen betrokken zijn.

De wetgever stelt dat ‘een onmisbare voorwaarde daarvoor is dat in goede onderlinge wisselwerking vorm kan worden gegeven aan een adequate betrokkenheid van al deze partijen bij de beleidsvorming op het niveau van de school, maar ook op bovenschools niveau (Staten-Generaal, Handelingen, 1981)’. Hieruit blijkt dat de wetgever het niet primair over controle heeft, maar over betrokkenheid bij de beleidsvorming; dus bij de totstandkoming van beleid.

De verschillende rollen van schoolleider, mr en raad van toezicht bepalen mede de volgorde van de besluitvorming. Na een voorgenomen besluit van de schoolleider volgt eerst het advies of de instemming van de mr en daarna komt de goedkeuring van de raad van toezicht. Slotactie is het definitieve besluit van de schoolleider.

Tijd
De factor tijd is van wezenlijk belang bij kansrijke medezeggenschap. De mr moet tijdig betrokken zijn bij de besluitvorming, informatie moet tijdig bij de mr zijn en de mr moet tijd hebben om tot zijn bijdrage of besluiten te kunnen komen. Op de schoolleider drukt de verantwoording om dit tijdigheid in zijn plannen op te nemen. Dat vraagt om een goede planning en om goede afstemming met de mr. Het eerdergenoemde planningsgesprek kan daarbij een goed hulpmiddel zijn.

Voorwaarden voor kansrijke medezeggenschap
Wil de medezeggenschap goed vorm krijgen, moet aan een aantal voorwaarden worden voldaan. Dat zijn in elk geval:

Visie
Aansluitend op de visie van de school ontwikkelen bij voorkeur schoolleider en mr samen een visie op medezeggenschap. Die visie kan dan dienen als algemene leidraad voor de mr.
Acceptatie
Zowel de schoolleider als de mr, moeten medezeggenschap als fenomeen accepteren. Het is mede- zeggenschap, geen zeggenschap. De besluiten worden dus door de schoolleider genomen, niet door de mr. Maar de schoolleider moet de mede-zeggenschap wel accepteren. Hij moet bereid zijn om de adviezen van de mr serieus te overwegen en hij moet gemotiveerd reageren op voorstellen en adviezen van de mr.
Continuïteit
In het belang van goede medezeggenschap is een bepaalde mate van continuïteit in de samenstelling van de mr en in het schoolleiderschap. Ieder jaar een nieuwe schoolleider of een groot verloop in de mr maakt dat je telkens opnieuw afspraken moet maken over hoe je in je school de medezeggenschap wil vormgeven. Je kunt mensen niet dwingen om lang te blijven zitten, maar je kunt wel proberen vooraf en tijdens het werk de omstandigheden zo aantrekkelijk te maken, dat mensen niet weg willen.
Professionaliteit
De school is gebaat bij een zo professioneel mogelijke mr. Als de mr op een constructieve wijze wil bijdragen aan de totstandkoming van besluiten, moet de mr ook de wil en de gelegenheid hebben om zich te scholen.
Faciliteiten
Naast kennis en vaardigheden spelen ook faciliteiten een sleutelrol bij het kunnen functioneren van de mr. Het gaat dan over de middelen waarover de mr kan beschikken om zijn werk uit te voeren.
Planmatig werken
Juist omdat je met zoveel mensen en groepen samenwerkt als schoolleider, is planmatig werken van groot belang. Er is telkens weer tijd nodig om tot een besluit te komen en om mensen of groepen te informeren of hen te bevragen op hun bijdragen aan de thema’s waarmee je bezig bent. Ook voor de mr is die planmatigheid van belang. Als je pro-actief wil werken, moet je weten wat er de komende tijd op je af komt, zodat je je er op voorhand in kunt verdiepen als je dat wil.
Contact met de achterban
Om te voorkomen dat je geïsoleerd raakt als mr, is het onderhouden van contact met de achterban van wezenlijk belang. Daarmee krijg je in de mr meer invloeden van buiten dan wanneer je onderwerpen telkens alleen met de leden van de mr zelf bespreekt.

Dilemma’s
Je kunt een aantal dilemma’s constateren, die schoolleiders en mr’s vaak bezighouden. Moet je gericht zijn op samenwerken of juist op vechten?

Als je meewerkt aan de totstandkoming van een voorstel, kun je in je definitieve advies het dan nog afwijzen?

Hoe verhoudt zich de bevoegdheid om besluiten te nemen van de schoolleider tot de opvatting dat de school eigenlijk een democratie zou moeten zijn? Moet je voor formeel of voor informeel kiezen? Ben je automatisch deskundig als je gekozen wordt?
Veel van deze dilemma’s kun je minstens deels oplossen door ze met elkaar te bespreken en door de verwachten die je van elkaar hebt met elkaar te delen.

Toekomst van de medezeggenschap

Er is een aantal ontwikkelingen in de maatschappij en in de scholen zichtbaar, die effecten kunnen hebben op hoe we in de toekomst met medezeggenschap omgaan. Een paar van de thema’s:

Participatie
Steeds meer nadruk wordt gelegd op zelfregie en participatie. Zelfsturende teams, professionele ruimte, gepersonaliseerd leren, het nieuwe werken, het zijn alle ontwikkelingen die soms haaks staan op collectieve regelingen. De huidige medezeggenschap is echter vooral nog gericht op die collectieve regelingen. Hoe gaan we daarmee om? Wordt de mr straks het orgaan dat met de schoolleider vooral nog afspreekt hoe de participatie in besluiten van de individuele medewerkers, leerlingen en ouders vormkrijgt?

Accent op controle
Als reactie op een aantal misstanden bij maatschappelijke organisaties, komt vooral vanuit de Tweede Kamer regelmatig de roep om de medezeggenschap te versterken om zo meer controle uit te oefenen op de besturen. Eigenlijk een vorm van rol vervuiling, omdat de raad van toezicht die controle-rol al heeft. De Kamer vindt echter dat de raden van toezicht hun rol niet altijd goed uitvoeren. Als de wetgever blijft hameren op dit punt, wat komt er in de toekomst dan nog terecht van het mee-ontwikkelen van beleid.
Tegelijkertijd deze beide rollen uitoefenen lijkt onmogelijk.

Wetgeving
In het boek wordt de Wet Medezeggenschap op Scholen artikelgewijs besproken. Tevens worden de artikelen over medezeggenschap uit de Wet op het Primair Onderwijs, de Wet op het Voortgezet Onderwijs en de Wet op de ExpertiseCentra (voor het speciaal onderwijs) op een rij gezet.

N.a.v. Hans van Dinteren, Kansrijke medezeggenschap in het onderwijs, Uitgeverij Pica, mei 2016, 216 pag. ISBN 9789491806773

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!