Wat zijn effectieve methoden in het omgaan met culturele diversiteit bij politiek gevoelige onderwerpen?

Geplaatst op 11 november 2020

Samenvatting

Structurele aandacht voor diversiteit werkt positief bij lesgeven aan volwassenen van verschillende etnische achtergronden. Dan kunnen docenten politiek gevoelige en cultureel bepaalde onderwerpen in de les behandelen. Hierbij dient de docent over goede pedagogische, didactische en interpersoonlijke competenties te beschikken. Om de lessen goed te laten verlopen, kan de docent de dialoog met de deelnemers aangaan, de deelnemers in groepen laten werken en leeftijd- of studiegenoten bij het leerproces betrekken.

Vooral in taallessen en in lessen maatschappij-oriëntatie hebben docenten in het volwassenenonderwijs te maken met een zeer heterogene groep deelnemers. Door de vele verschillende etnische achtergronden kunnen onderwerpen die politiek gevoelig liggen of cultureel bepaald zijn, wrijving tussen de deelnemers veroorzaken. Dat kan een goed leerproces in de weg staan.

Docentcompetenties

Volgens leerlingen in het voortgezet onderwijs kan meer verdraagzaamheid en respect gerealiseerd worden door het in de klas te hebben over waarden, normen en verschillende culturen. Het is dan wel wenselijk dat de school samen met de leerlingen een visie op diversiteit ontwikkelt. Het volwassenenonderwijs kan deze opzet overnemen en zijn deelnemers betrekken bij het vormgeven van intercultureel leren.

De docent speelt een belangrijke rol in het begeleiden van diversiteitsprocessen in de klas. Individuele kenmerken van de docent, zoals etniciteit en werkervaring bepalen of hij kan omgaan met culturele diversiteit tijdens de les. Leeftijd en geslacht doen er veel minder toe. Als pedagoog kan hij de bijdragen tijdens onderwijsleergesprekken van alle deelnemers gelijkwaardig honoreren, ook wanneer formuleringen gebrekkig zijn. Hij kan inhoudelijke eisen stellen en alert zijn op onderlinge verhoudingen tussen deelnemers.

Als vakdidacticus zorgt de docent ervoor dat deelnemers zelf met hun oplossing komen, waar anderen feedback op kunnen geven. Hij betrekt alle deelnemers bij het oplossingsproces en houdt de verschillende culturele perspectieven op gelijkwaardige manier in de gaten.

Op het interpersoonlijke vlak houdt de docent de leiding en honoreert hij de inbreng van alle deelnemers. Hij vat samen, herhaalt en vraagt om reacties en feedback. Hij gaat de dialoog met de deelnemers aan, laat ze in groepen werken en betrekt andere deelnemers bij het leerproces.

Het verloop van lessen

Hoe sensitiever de docent in het voortgezet onderwijs op het gebied van interculturaliteit is, hoe minder vaak hij spanningen meemaakt in etnisch gemengde klassen. Die docenten hebben een vertrouwensrelatie met de leerlingen opgebouwd, en een positief en veilig klimaat in de klas gecreëerd. Als docenten leerlingen meer ruimte geven om mee te praten en hun een eigen standpunt in te nemen tijdens de les, waarderen de leerlingen dat positief. Het werken in groepen kan helpen om de lesinhoud zo vorm te geven dat het voor alle leerlingen interessant is.

Het is belangrijk dat deelnemers elkaar als een individu gaan zien in plaats van als lid van een groep. Dat kan door deelnemers in kleine groepen te laten samenwerken. Wanneer deelnemers samen naar interculturele vraagstukken kijken, leren ze namelijk om verschillende perspectieven te begrijpen en hun eigen (voor)oordelen bij te stellen. De docent deelt zelf de deelnemers in groepen in om etnische groepsvorming te voorkomen.

Opleidingen kunnen onderlinge contacten met leeftijd- of studiegenoten van verschillende (etnische) achtergronden stimuleren, ook buiten de klas. Door de interactie tussen de deelnemers maken ze kennis met andere culturen en leren ze van elkaar.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Maurice de Greef (kennismakelaar)

Vraagsteller: Docent mbo

Vraag

Wat zijn effectieve methoden in het omgaan met culturele diversiteit in taallessen en lessen maatschappijoriëntatie bij politiek gevoelige onderwerpen?

Kort antwoord

Tijdens het lesgeven van volwassenen van verschillende etnische achtergronden kan het lastig zijn om onderwerpen te bespreken die politiekgevoelig of cultureel bepaald zijn. Als men structureel aandacht heeft voor diversiteit zowel op school, maar ook in de klas lijkt dat positieve resultaten te genereren. Hierbij dient de de docent over goede pedagogische, interpersoonlijke en (vak)didactische competenties te beschikken. Om het diversiteitsproces tijdens de lessen goed te kunnen begeleiden, zou de docent de dialoog met de deelnemers kunnen aangaan, de deelnemers in groepen kunnen laten werken en peers bij het leerproces kunnen betrekken.

Toelichting antwoord

Met name in de taallessen, maar ook in de lessen maatschappijoriëntatie in het volwassenenonderwijs heeft men te maken met een zeer heterogene groep deelnemers met verschillende etnische achtergronden. Dan kan het soms moeilijk zijn om onderwerpen te bespreken die politiek gevoelig of cultureel bepaald zijn. Vraag is hoe men deze onderwerpen toch bespreekbaar kan maken zonder dat er wrijving tussen de deelnemers ontstaat en men alsnog een goed leerproces kan realiseren.

Noodzaak voor structurele aandacht voor diversiteit in de school en in de klas

Structurele aandacht voor diversiteit zowel op school als in de klas lijkt een positieve uitwerking te hebben. Leerlingen uit het voortgezet onderwijs zelf geven hierbij aan, dat meer verdraagzaamheid en respect op school en in de klas ook gerealiseerd kan worden door onder andere het in de klas te hebben over waarden, normen en verschillende culturen (Machkour, 2017).

Wil men structureel aandacht voor de diversiteit in de klas, dan is het wenselijk dat men ook binnen de school een visie op diversiteit ontwikkelen in gezamenlijkheid met alle betrokkenen zowel professionals (waaronder docenten en leidinggevenden) als deelnemers (Naber en Knippels, 2013). Impliciete opvattingen van leidinggevenden en docenten (die het onderwijs beïnvloeden) worden dan zichtbaar. Onderzoek laat zien, dat een langdurige inzet op intercultureel leren dan noodzakelijk is om leerlingen gemotiveerd te houden en positief te laten zijn ten opzichte van culturele diversiteit in lesgroepen (Busse en Krause, 2015). Vraag is welke rol de docent hierbij speelt.

Competenties van docenten

Als pedagoog, vakdidacticus, maar ook in het interpersoonlijk contact met de deelnemer vervult de docent een belangrijke rol binnen het begeleiden van diversiteitsprocessen in de klas. Onderzoek van El Maliki (2017) onder docenten en studenten van MBO-instellingen laat zien, dat individuele kenmerken van de docent, zoals etniciteit en werkervaring (veel meer dan leeftijd of geslacht) bepalen of een docent om kan gaan culturele diversiteit in de klas.

Om de diversiteitsprocessen in de klas te kunnen realiseren zouden docenten ook over pedagogische, interpersoonlijke en (vak)didactische competenties moeten beschikken (Blaas, 2013). Hierbij kan:

de pedagogische rol van de docent er op gefocust zijn om bijdragen van kinderen te honoreren tijdens bijvoorbeeld de onderwijsleergesprekken (ook al zijn formuleringen gebrekkig), inhoudelijke eisen te stellen en alert te zijn op onderlinge concurrentie tussen leerlingen om de beurt te krijgen;
de vakdidactische rol van de docent er onder andere voor zorgen, dat leerlingen zelf hun oplossing geven waar andere leerlingen feedback op kunnen geven, hij of zij aandacht heeft voor de toegankelijkheid van (westerse) contexten en hij of zij de leerlingen actief bij het oplossingsproces betrekt;
de interpersoonlijke rol van de docent onder andere waarborgen, dat de docent zich bewust is van zijn of haar beeld van de leerlingen, de leiding houdt zonder strijd te hoeven leveren, de inbreng honoreert door antwoorden te accepteren, parafrasen, herhalen en aandacht van anderen te vragen en ook bereid is naar eigen vooroordelen te kijken.

Volgens Hajer (2002) is er daarnaast ook aandacht nodig voor de organisatorische rol en de professionele ontwikkeling van de docent zelf. Om deze competenties deels goed gestalte te geven zijn er drie concrete dingen die de docent zou kunnen doen, te weten:

de dialoog met de deelnemers aangaan;
deelnemers in groepen laten werken;
peers bij het leerproces betrekken.

In dialoog met de deelnemer

Onderzoek onder scholen in het voortgezet onderwijs toont aan, dat hoe sensitiever de docent op het gebied van interculturaliteit is, hoe minder vaak hij of zij spanningen heeft meegemaakt in etnisch gemengde klassen (Radstake, 2009). Mogelijkerwijs komt dat, doordat de docent dan een vertrouwensrelatie met de deelnemers opbouwt, een positief klimaat in de klas creëert en diversiteit beschouwt als onlosmakelijk verbonden aan het lesgeven (Radstake, 2009). Als docenten leerlingen meer ruimte gaven om mee te praten, maar ook een eigen standpunt in te nemen tijdens spanningsvolle situaties in etnische gemengde klassen, waardeerden de leerlingen dat namelijk positief (Radstake, 2009).

Naast het creëren van veilige ‘ruimten’ waar men over elkaars ervaringen en perspectieven kan discussiëren en handvatten krijgt om met negatieve ervaringen om te gaan, kunnen docenten beter met diversiteit omgaan door leerlingen in actieve leeractiviteiten te betrekken en de lesinhoud zo ‘framen’ dat het voor alle leerlingen interessant is (Ruggs & Hebl, 2012). Met name het werken in groepen biedt hiertoe voldoende mogelijkheden.

Belang van het werken in groepen

Het is belangrijk dat deelnemers elkaar als een individueel persoon gaan zien in plaats van als een lid van een groep. Dat kan door deelnemers aan de hand van opdrachten in kleine groepen te laten samenwerken (Schuitema & Veugelers, 2008). Wanneer deelnemers samen naar kritische interculturele vraagstukken keken, werden ze namelijk geholpen om verschillende perspectieven te begrijpen en hun eigen reacties te herzien (Busse en Krause, 2015).

Het onderzoek van Naber en Knippels (2013) laat zien, dat als de docent hierbij zelf de studenten in groepen indeelt, etnische groepsvorming wordt voorkomen. De docent faciliteert als het ware een actief leerproces, waarbij zelfonderzoek, bewustwording en reflectie belangrijke onderdelen zijn (Naber en Knippels, 2013).

Onderzoek onder studenten aan de universiteit bevestigt dit. Studenten die deelnamen aan een programma om samen naar etnische relaties te kijken in combinatie met deelname aan een interculturele dialoog waren onder andere meer toegewijd om de perspectieven van anderen te begrijpen, waren zich meer bewust van de gemeenschappelijkheden met studenten van verschillende etnische achtergronden en accepteerden verschillen en conflicten eerder (Gurin et al., 2004). Onderdelen van dit programma waren dat de studenten gezamenlijk (Gurin et al., 2004):

regels bepaalden om de discussie te kunnen begeleiden,
gemeenschappelijkheden en verschillen tussen de groepen met verschillende etnische afkomst bestudeerden,
conflicttheorieën en de bijbehorende impact op relaties in groepen lazen en bespraken,
deelname aan groepscommunicatie en onderhandelingsstrategieën oefenden
en mogelijk gezamenlijke acties bepaalden om een samenwerking aan te kunnen gaan.

Heel concreet kan dit worden vormgegeven in groepsactiviteiten, waarbij deelnemers onderling afhankelijk zijn van elkaar (Ruggs & Hebl, 2012). Een mogelijke vorm is, dat elke deelnemer belangrijke informatie krijgt, die noodzakelijk is om als groep de doelen te kunnen behalen. Onderzoek in het voortgezet onderwijs van Ruggs & Hebl (2012) laat zien, dat het zelfvertrouwen van de deelnemers vergroot wordt en dat de ‘studenten van minderheden’ betere resultaten behalen (wat mogelijkerwijs komt door het onderling contact met elkaar). Het onderling contact kan daarnaast bevorderd worden door de inzet van peers (oftewel andere deelnemers met een diverse etnische achtergrond).

Inzet van peers

Onderzoek van Gurin et al. (2002) onder studenten aan de universiteit laat zien, dat studenten er hun voordeel mee doen als ze meer in contact staan met diverse peers van verschillende (etnische) achtergronden. Dit stimuleert ook om zowel binnen als buiten de klas meer interactie tussen peers met verschillende achtergronden te faciliteren. Ook Berlet al. (2008) geven aan, dat het van belang is, dat deelnemers kennis hebben van andere culturen en daar ook kennis mee maken. Deelnemers zouden elkaar dan regelmatig kunnen ontmoeten op basis van een duidelijke doelstelling (Berlet et al., 2008).