Hoe pak je discriminatie effectief aan? Zeven vragen over discriminatie

Geplaatst op 21 september 2020

Dit artikel is geschreven door Hanneke Felten

Vooroordelen, stereotypen en discriminatie verminderen onder jongeren op de middelbare scholen is geen makkelijke klus. Maar het is zeker niet onmogelijk. Het kan door hier speciale lessen aan te wijden, bijvoorbeeld bij maatschappijleer, maar ook door in andere lessen het thema terug te laten komen. Vanuit Kennisplatform Integratie & Samenleving (KIS) hebben collega’s en ik honderden wetenschappelijke studies bestudeerd en reageren we op de meeste prangende vragen.

Waarom is het nodig aandacht te besteden aan discriminatie?

Gediscrimineerd worden is net als roken: het tast de gezondheid ernstig aan. En net als bij roken is het ook schadelijk voor de omgeving. Zelfs als je zelf (nog) niet gemerkt hebt dat je gediscrimineerd wordt, maar wel meemaakt dat mensen die op jou lijken vaak gediscrimineerd worden, dan kan dit negatieve effecten hebben voor de gezondheid. Dit blijkt uit o.a. een proefschrift van Umar Ikram. Preventie van discriminatie is dus belangrijk omdat discriminatie de gezondheid schaadt (lees hier meer). En uiteraard is het voorkomen van discriminatie belangrijk omdat het verbod op discriminatie in artikel 1 van onze Grondwet staat.

Wat voorspelt discriminatie?

Wanneer je sterke vooroordelen hebt en sterke stereotiepe beelden, is de kans groter dat je discrimineert.

Met vooroordelen worden gevoelens bedoeld over iemand omdat hij of zij wordt gezien als lid van een bepaalde groep.

Stereotypen daarentegen gaan niet over gevoelens maar zijn generalisaties over bepaalde groepen mensen en zijn cognitiever van aard. Bijvoorbeeld: ‘alle Amsterdammers rijden op bakfietsen’ is dus een stereotype maar een hekel hebben aan iemand omdat hij of zij een Amsterdammer is, is dus vooroordeel. Vooroordelen en stereotypen gaan meestal hand in hand en vergroten de kans op discriminatie.

Echter, ook iemand met weinig vooroordelen en stereotypen kan discrimineren: wanneer iemand namelijk denkt dat het ‘normaal’ is om een bepaalde groep te discrimineren - omdat iedereen dat doet - dan is de kans groot dat deze persoon gaat discrimineren. Mensen discrimineren dus vaak omdat ze denken dat anderen dat doen. Dit wordt de sociale norm genoemd en deze is vaak sterker dan je eigen vooroordelen en stereotypen. Als instituten en personen met gezag (bijvoorbeeld politici, de politie of scholen) ook discrimineren, wordt de kans op discriminatie nog groter omdat het beeld dan ontstaat dat discriminatie de norm is in plaats van de afwijking.

Zijn vooroordelen onbewust?

Vooroordelen maar ook stereotiepe beelden, zijn vaak deels onbewust. Of beter gezegd: zij zijn deels automatisch. Dat betekent dat ze actief worden in je brein zonder dat je daar bij stil staat. De Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman noemt dit systeem 1: ons automatische en snelle denken. Het is net als bij fietsen: je hoeft niet bewust na te denken over hoe je fietst, je doet dat op de automatische piloot. Dus als je twee mensen ziet in een witte jas in het ziekenhuis en de een is een man en de ander is vrouw, kun je zonder er bij stil te staan zomaar aannemen dat hij wel een arts zal zijn en zij een verpleegkundige.

Echter als je hier even bewust over nadenkt, realiseer je je vaak dat dit vooringenomen is en niet hoeft te kloppen. Dan is systeem 2 aan het werk: onze trage, weloverwogen denken. Maar systeem 1 is dominant: een groot gedeelte van de dag denken we vanuit systeem 1 en af en toe komt systeem 2 ook om de hoek kijken.

Is het stimuleren van bewustwording over die onbewuste eigen vooroordelen dan een goed idee?

Het proberen jongeren bewust te maken van hun eigen vooroordelen, is een type les die vaak wordt gegeven met het oog op discriminatiepreventie. Het idee is dan dat je bewust (met systeem 2) gaat stil staan met de automatische en vaak onbewuste vooroordelen en stereotiepe beelden die je hebt (systeem 1).

En de bedoeling is dan dat je die onbewuste automatische vooroordelen onder de duim gaat houden; systeem 2 gaat dus letten op systeem 1.

Zo’n aanpak is zinvol bij mensen die goed zijn in zelfcontrole en gemotiveerd zijn om onbevooroordeeld te zijn. Maar pubers blinken meestal niet uit in zelfcontrole. Voor de meeste van hen heeft bewustwording van hun eigen vooroordelen of stereotiepe beelden niet veel zin. Lees hier meer daarover.

Is een debat of discussie een goede manier om discriminatie te voorkomen?

Nee. Vooroordelen zijn niet rationeel en daardoor dus ook moeilijk rationeel onderuit te halen.

Discussie of debatten met rationele argumenten leveren dan meestal ook niet veel op.

Sterker nog: het kan averechts werken doordat mensen horen hoe anderen discriminatie bagatelliseren of zelf goedkeuren. Want als leerlingen horen dat hun medeleerlingen (en zeker hun vrienden) discriminatie goedkeuren of zichzelf discriminerend uitlaten, dan beïnvloedt dat de mening van die andere leerlingen. Leerlingen die eerder neutraal of positief waren over bijvoorbeeld mensen met een migratieachtergrond, vluchtelingen of moslims kunnen door het horen van de negatieve uitspraken van een hun medeleerlingen deze negatieve houding gaan overnemen (mensen discrimineren namelijk met name omdat ze denken dat anderen dat ook doen!). Dat betekent dat wanneer je veel ruimte geeft als docent aan discriminerende uitingen in je klas, de discriminatie waarschijnlijk verder toeneemt.

Wat is de beste manier om discriminatie te verminderen?

Een van de beste manieren om discriminatie te verminderen is via ervaringsverhalen over discriminatie die verteld worden uit het perspectief van mensen die gediscrimineerd worden. Wanneer je je in zo’n verhaal gaat inleven, kun je empathie vergroten.

Door de inleving en empathie komen het zelfbeeld en het beeld van de persoon die zijn of haar ervaringsverhaal vertelt dichterbij elkaar, waardoor vooroordelen en stereotypen verminderen.

Huur daarom bijvoorbeeld professionele sprekers in die voor de klas hun ervaringsverhaal delen, gebruik films waarin leerlingen zich kunnen inleven in de hoofdpersoon die gediscrimineerd wordt of zoek naar een passend theaterstuk waarin het perspectief van de persoon die gediscrimineerd wordt, centraal staat. Check dit filmpje voor meer info.

Welke valkuil moet je vermijden bij discriminatie preventie?

Een bekende valkuil is om in een les over discriminatie, te gaan praten over stereotiepe beelden van allerlei gediscrimineerde groepen en deze te gaan bespreken met de klas. Diverse studies wijzen uit dat wanneer je stereotiepe beelden benoemt (‘alle moslims zijn..’ of ‘alle Surinamers doen…’) dit leidt tot versterking van (onbewuste) stereotiepe beelden, zelfs als je naderhand uitlegt dat deze stereotypen niet kloppen. Want als er een stereotype wordt genoemd en er wordt je vervolgens verteld dat je zo niet moet denken dan lukt dat vaak niet goed (‘denk niet aan roze olifant’).

Wil je toch uitleggen wat een stereotype is? Dan kun je ook stereotypen noemen die gaan over groepen mensen die niet structureel gediscrimineerd worden (bijvoorbeeld studenten van de universiteit of bankdirecteuren).

Bronnen:

Meer tips voor het onderwijs vind je hier
Achtergrond info en stappels wetenschappelijke studies vind je in dit dossier

Hanneke Felten is Onderzoeker bij Kennisplatform Integratie & Samenleving (KIS) en Movisie op het terrein van effectief discriminatie bestrijden.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

Passend Onderwijs
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.
Aurecool ondersteunt jou bij begrijpen en bevorderen van de soc-emo ontwikkeling van elke leerling.
Aurecool 
Webinar
Burgerschap door sociale cohesie in de klas
Burgerschap door sociale cohesie in de klas
Webinar met Gert-Jan Veerman
Wij-leren.nl Academie 
Opleiding
Gedragsexpert in het havo en vwo
Gedragsexpert in het havo en vwo
Effectief begeleiden van leerlinggedrag, gedragsproblematiek en gedragsverandering
Medilex Onderwijs 
Gratis webinar
Gratis serie webinars over actuele onderwijskundige thema's!
Gratis serie webinars over actuele onderwijskundige thema's!
Bekende experts delen hun kennis
Wij-leren.online Academie 
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.Handboek gedrag op school
Handboek gedrag op school - Anton Horeweg.
Machiel Karels
Seksuele diversiteit
Niemand uitgesloten!
Marcel van Herpen
Preventie gedragsproblemen
Onderwijs en gedragsproblemen: Prioriteit voor preventie
Kees van Overveld
Verschillen in leiders gerelateerd
Verschillen in leiderschap en: doen vrouwen het beter dan mannen?
Margareth de Wit
Burgerschapsonderwijs
Burgerschap in de school
René Leverink
Drie instrumenten voor burgerschapsvorming
Aan de slag met burgerschapsvorming
Jaap Versfelt
Vluchtelingen begeleiding
Vluchtelingkinderen in de Klas
Hélène van Oudheusden
Functie gedragsproblemen
‘Waarom doe je dat!?’ - Functie en aanpak van probleemgedrag
Kees van Overveld
Drie instrumenten voor burgerschapsvorming
Aan de slag met burgerschapsvorming
Jaap Versfelt
De traumasensitieve school
De traumasensitieve school
Marleen Legemaat
Vluchtelingenkinderen
Ontwrichte kinderen in het onderwijs
Willem de Jong
Ik heb ook wat te vertellen
Ik heb ook wat te vertellen! - Communiceren met pubers en adolescenten
Helèn de Jong


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

Omix Webtalks met Adjiedj Bakas - De onderwijsinrichting van morgen
Omix Webtalks met Adjiedj Bakas - De onderwijsinrichting van morgen
redactie
Omix Webtalks met Ben Tiggelaar - Leiderschap en verandering in het onderwijs.
Omix Webtalks met Ben Tiggelaar - Leiderschap en verandering in het onderwijs.
redactie
Hoe is de mens geworden wie hij is? Tjipcast 006
Hoe is de mens geworden wie hij is? Tjipcast 006
redactie
[extra-breed-algemeen-kolom2]



burgerschap
burgerschapsvorming
gedragsproblemen
genderstereotypering
klachtencommissie
NT2
positive behavior support (pbs)

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest