Betere leraren door ontwerpgericht denken - design thinking als basis voor innovatief onderwijs

Geplaatst op 17 september 2020

Door Ellen Rohaan en Annemarie van den Broek

De samenleving waarin wendbaarheid en veerkracht steeds belangrijker wordt vraagt om meer gepersonaliseerd, adaptief en innovatief onderwijs. Leraren spelen hierbij de sleutelrol. De onderwijsverandering die nodig is om te komen tot een slimme en veerkrachtige samenleving, overstijgt het niveau van lespakketten, excursies en gastlessen. De verandering moet juist duurzaam verankerd zijn in de leraren zélf. Design thinking (‘ontwerpgericht denken’) kan helpen bij deze duurzame verankering en gezien worden als een krachtige strategie voor professionalisering.

Wat is design thinking?

Design thinking is een creatief proces ten behoeve van het ontwerpen van duurzame en innovatieve oplossingen voor het onderwijs. Het is een gestructureerde aanpak voor het genereren en ontwikkelen van ideeën. In een ontwerpproces wordt denken omgezet in handelen. De onderliggende gedachte is dat alle leraren met behulp van design thinking kunnen bijdragen aan het creëren van innovatief en toekomstgericht onderwijs en hun eigen professionele ontwikkeling. Het is een manier om tot handelen te komen wanneer je wordt geconfronteerd met een complexe uitdaging, zoals het verbeteren van je onderwijs.

Design thinking is ontleend aan werkwijzen van ingenieurs en andere ontwerpprofessionals, zoals architecten, softwareontwikkelaars en kunstenaars.

Het uitgangspunt is dat leraren in essentie ook professionele ontwerpers zijn.

Nobelprijswinnaar Herbert Simon (1996) definieert ontwerpers als: “everyone […] who devises courses of action aimed at changing existing situations into preferred ones”. Leraren worden dagelijks geconfronteerd met ontwerpuitdagingen. Deze uitdagingen zijn authentiek, complex en gevarieerd en daarom vragen ze om nieuwe perspectieven, nieuwe instrumenten en een nieuwe aanpak.

Het ontwerpproces van design thinking is op te delen in vijf stappen:

Ontdekken: probeer de uitdaging die je voor zelf gekozen hebt goed te begrijpen, verdiep je in het thema en laat je inspireren.
Interpreteren: deel je verhalen, geef betekenis aan dat wat je hebt verzameld en bepaal de mogelijkheden.
Ideeën vormen: verzamel ideeën en verfijn deze ideeën.
Experimenteren: maak een prototype en verzamel feedback.
Verder ontwikkelen: houd bij wat je leert in de praktijk en bepaal steeds opnieuw wat beter kan.

Figuur 1. De vijf stappen van design thinking. (Bron: https://designthinkingforeducators.com/)

Iedere ontwerpstap geeft nieuwe inzichten, maar roept ook nieuwe vragen op die richting geven aan de vervolgstappen. Bij deze werkwijze past het om nieuwe onderwijsideeën in een vroegtijdig stadium op kleine schaal uit te proberen in je eigen klaslokaal (of daarbuiten). Dit wordt ook wel prototyping genoemd. Op die manier kun je waardevolle feedback van je leerlingen verzamelen, die jou inzicht geeft in hoe een idee in de praktijk werkt.

Design thinking in de praktijk: op de pabo

Omdat design thinking zo goed werkt als professionaliseringsstrategie en voor het ontwikkelen van innovatief onderwijs, is het belangrijk dat ook leraren in opleiding hiermee in aanraking komen.

Derdejaars pabostudenten werken in een leerarrangement van een halfjaar aan een door hen zelf gekozen thema uit de onderwijspraktijk. Denk daarbij aan thema’s zoals internationalisering, persoonsvorming, creativiteit en bewegend leren. De opdrachten zijn inhoudelijk zeer uiteenlopend, maar gaan allemaal over het ontwerpen van vernieuwend onderwijs. In 20 weken tijd doorlopen de studenten daarbij de vijf stappen van het design thinking: ontdekken, interpreteren, ideeën vormen, experimenteren en verder ontwikkelen. Een netwerk van scholen, partners en experts van diverse opleidingen verrijken het ontwerpproces.

Design thinking doet een sterk appél op de creativiteit en het divergent denken van studenten. Ze worden uitgedaagd om het door hen gekozen thema (de ‘challenge’) eerst breed te verkennen en niet te snel naar een oplossing te gaan. Zo krijgen ze een divers beeld en leren ze vanuit verschillende invalshoeken naar de uitdaging te kijken. De ontmoetingen met experts helpen hen hierbij.

Ook in de fase van ideevorming (stap 3) worden studenten gevraagd om eerst heel veel ideeën voor een mogelijke vorm voor het ontwerp te bedenken. Hieruit selecteren ze dan de meest aansprekende en passende elementen, die ze samenvoegen in hun uiteindelijke prototype.

Door vooral te focussen op het ontwerpproces en niet zozeer op het eindproduct, voelen studenten veel ruimte om dingen uit te proberen en ideeën bij te stellen als ze merken dat ze niet op het goede spoor zitten.

Het digitale studentenwerkboek is vrij beschikbaar en ook heel geschikt om te gebruiken in je eigen praktijk wanneer je als leraar aan de slag wilt gaan met design thinking om jezelf als leraar beter te maken

Tijdens het ontwerpproces leren studenten kritisch te kijken naar wat belangrijk is voor het onderwijs in de toekomst. We vragen ze heel bewust om hun thema te verbinden met trends en actuele ontwikkelingen in het onderwijs. De samenwerking met externe partners (vaak bedrijven of instellingen) leidt tot allerlei innovatieve denkrichtingen. In de ontdekfase (stap 1) gaan studenten op zoek naar wat er al ontwikkeld is binnen het gekozen thema, zodat ze hier eventueel bij aan kunnen sluiten en niet iets ontwerpen wat al bestaat. Zo proberen ze echt iets vernieuwends te creëren.

Tijdens de afsluitende miniconferentie presenteren de studenten hun eindproducten en nodigen we ons netwerk van opleidingsscholen en andere externe partners uit om met studenten in gesprek te gaan. Via de link onderaan dit artikel kun je een video bekijken waarin te zien is hoe pabostudenten aan de slag zijn met design thinking.

Design thinking in de praktijk: in het werkveld

Naast dat het gebruik maken van design thinking in de opleiding, worden ook zittende leraren in deze manier van professionaliseren en innoveren begeleidt. Leraren die deelnemen aan een professionaliseringstraject rondom design thinking delen hun vragen en bevindingen in een Learning Design Studio (Mor & Mogilevsky, 2013). Een Learning Design Studio (LDS) verwijst naar een serie sessies van een vaste groep leraren, die als doel heeft elkaar te ondersteunen bij het doelgericht verbeteren van hun eigen onderwijspraktijk en het werken aan hun eigen professionele ontwikkeling.

In een effectieve LDS blijft het echter niet bij praten en het vrijblijvend delen van ideeën en plannen. Op basis van de samenwerking tijdens LDS-sessies ontstaan nieuwe inzichten en vervolgacties die in de praktijk kunnen worden uitgeprobeerd. De opbrengsten van die acties worden teruggekoppeld in de volgende sessie en constructief-kritische besproken door middel van een professionele dialoog.

Deelnemen aan een LDS is heel anders dan sit-and-get vormen van professionalisering, zoals klassieke workshops en cursussen, omdat de deelnemers met elkaar bepalen wat het doel is en hoe dat bereikt dient te worden.

Het vraagt dus om een veel actievere deelname. Het resultaat daarvan is dat de onderwijsverandering en de professionele ontwikkeling een duurzaam karakter krijgen.

Voor de start van het traject worden een centrale doelstelling en randvoorwaarden afgesproken, waarmee leraren vervolgens vanuit hun eigen praktijk en met hun eigen perspectief aan de slag gaan. De ervaring leert dat een LDS het beste functioneert wanneer deze bestaat uit minimaal vier en maximaal tien deelnemers, die tijdens de sessies worden gecoacht door één of twee ervaren ‘LDS-coaches’. De sessies vinden maandelijks plaats en duren ongeveer tweeëneenhalf uur. Op jaarbasis worden tien bijeenkomsten gepland. De tijd tussen twee sessies in biedt deelnemers voldoende mogelijkheden om voorgenomen activiteiten in de praktijk uit te voeren.

Wat levert design thinking op?

Design thinking is een succesvol gebleken manier om leraren te professionaliseren en het ontwerpproces van leraren te ondersteunen en daarmee schoolontwikkeling te stimuleren. Met behulp van design thinking kunnen leraren zelf bijdragen aan het creëren van innovatief en toekomstgericht onderwijs. Door ervaringen en evaluaties in de praktijk weten we dat design thinking onder andere het volgende oplevert voor jou als leraar:

op maat ontworpen onderwijs voor je eigen praktijk;
andere inzichten in hoe jouw praktijk ‘werkt’ en hoe je deze verder kunt ontwikkelen;
meer inzicht in sterke en zwakke punten van je eigen denken en handelen;
meer diepgaand inzicht hoe anderen werken in hun praktijken en waar zij tegenaan lopen;
praktische, doordachte ontwikkelstappen die je zelf zet in jouw praktijk;
een podium om jouw inzichten te delen met anderen;
kennis over hoe je de effectiviteit van professionele dialogen verhoogt.

Tips

Wil je zelf aan de slag met design thinking? Dan kunnen de onderstaande tips je daarbij helpen:

Zoek enkele collega’s die samen met jou het proces van design thinking in willen duiken (denk daarbij ook aan stagiaires!)
Kies een realistische ontwerpuitdaging (focus en afbakening)
Bepaal met elkaar de doelstelling van het ontwerp (wanneer zijn jullie tevreden?)
Laat je ook inspireren door anderen (denk ook aan mensen van buiten het onderwijs)

Verder lezen en kijken

Link naar video design thinking op de pabo van FHKE: https://youtu.be/A2e7ho7o3RE
Link naar het werkboek voor design thinking in de onderwijspraktijk: http://goodacademy.nl/index.php/demo/categorie/5
Mor, Y., & Mogilevsky, O. (2013). The learning design studio: collaborative design inquiry as teachers' professional development. Research in Learning Technology, 21. http://oro.open.ac.uk/38314/1/MorMogilevsky2013.pdf

Over de auteurs

Dr. Ellen Rohaan en Annemarie van den Broek zijn beide lerarenopleider bij Fontys Hogeschool Kind en Educatie. Daarnaast begeleiden zij professionaliseringstrajecten voor leraren in het basisonderwijs en voortgezet onderwijs via het Fontys Centre of Expertise De Onderwijsingenieurs.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!