Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Lisette

Vraagsteller: leerkracht primair onderwijs

Vraag

Wat is het effect van behalen van veel hoge of lage cijfers op de sociaal-emotionele ontwikkeling van leerlingen in de bovenbouw van het basisonderwijs?

Kort antwoord

Onderzoek naar de gevolgen van het halen van veel hoge of juist veel lage cijfers laat verschillende resultaten zien. Enerzijds motiveren cijfers leerlingen tot leren en het halen van hogere cijfers, anderzijds blijkt het krijgen van cijfers te leiden tot gevoelens van angst. Lage cijfers zorgen logischerwijs voor negatieve gevoelens, hoge cijfers juist voor positieve gevoelens bij leerlingen.

De kanttekening die hierbij gemaakt moet worden is dat onderzoek naar de effecten van het geven van cijfers vooral in het voortgezet en hoger onderwijs zijn uitgevoerd. De resultaten dienen dus met enige voorzichtigheid geïnterpreteerd te worden voor het basisonderwijs.

Toelichting antwoord

Aanleiding

Basisschoolleerlingen maken gemiddeld in de 8 jaar dat ze op school zitten 72 landelijk genormeerde toetsen (zoals Cito) en een veelheid aan methodegebonden toetsen. (Bulterman & De Muynck, 2014). Sommige kinderen halen relatief eenvoudig hoge cijfers en anderen halen met moeite net voldoendes. Welke gevolgen heeft dat en zijn er überhaupt voordelen aan het geven van cijfers?

Grip krijgen op begrippen

Om een en ander helder te krijgen over het hoe en waarom van toetsen in het onderwijs worden hieronder een aantal centrale begrippen toegelicht.

1. Instrumentele benadering en vormingsbenadering

Nederland wordt een kennismaatschappij genoemd, de overheid legt de nadruk op (het toetsen van) reken- en taalprestaties om te meten of het kennisniveau op pijl blijft.

Tegelijkertijd wordt er gepleit voor de ontwikkeling van creativiteit, talenten en 21ste- eeuwse vaardigheden. Enerzijds is er dus de instrumentele benadering: processen van leren en ontwikkeling worden gevat in termen van objectieve en controleerbare doelstellingen. Anderzijds is er de vormingsbenadering: de identiteitsontwikkeling van leerlingen die plaatsvindt onder invloed van prikkeling van buitenaf die zij op hun eigen manier in zich opnemen, ook wel aangeduid met het Duitse woord Bildung (Bulterman & De Muynck, 2014). Tabel 1 geeft een overzicht van beide benaderingen.

Tabel 1. Instrumentele benadering en vormingsbenadering (Bron: Bulterman & De Muynck, 2014)

2. Kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming

Een andere veelgebruikte indeling is die van Biesta (2012). Hij maakt het onderscheid tussen drie functies van onderwijs: kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming. Bij kwalificatie gaat het om het verwerven van kennis, vaardigheden en houdingen die leerlingen ‘kwalificeren’ om bijvoorbeeld een bepaalde vervolgopleiding te gaan doen. Bij socialisatie gaat het om de wijze waarop leerlingen deel worden van culturele tradities en praktijken. Bij persoonsvorming, ook wel subjectificatie genoemd, gaat het om de persoonlijke, individuele groei van leerlingen (Biesta, 2012).

3. Formatief en summatief toetsen

In het onderwijs wordt onderscheid gemaakt tussen formatief en summatief toetsen of evalueren.

Formatieve toetsen zijn alle activiteiten om de leeractiviteiten van leerlingen in kaart te brengen, te interpreteren en te gebruiken om betere beslissingen te maken over vervolgstappen (Black & Wiliam, 1998). Bij formatief toetsen is het doel om te bepalen in hoeverre een leerling het leerdoel al heeft behaald en wat nog nodig is om dat leerdoel te bereiken. Formatieve toetsen kunnen alle opdrachten zijn die leerlingen maken tijdens de les. Een formatieve toets kan een cijfer bevatten, maar cruciaal is feed-forward die laat zien hoe een leerling het de volgende keer beter kan doen (Dixson & Worrell, 2016; Sluijsmans et al., 2013). Voor meer informatie over formatief toetsen zie de eerder beantwoorde Kennisrotondevragen: Wat is er bekend over de effecten van formatief evalueren bij leerlingen en docenten? en Hoe kan toetsing maximaal bijdragen aan leerwinst in het voortgezet onderwijs?

Summatief toetsen heeft als doel te bepalen of een bepaald onderdeel voldoende beheerst wordt. Met een summatieve toets wordt als het ware iets afgesloten. Bij summatieve toetsen wordt over het algemeen een cijfer gegeven. Daarnaast kan een summatieve toets ook feedback bevatten.

In Tabel 2 zijn de verschillen tussen beide typen toetsen weergegeven.

Tabel 2. kenmerken van formatief en summatief toetsen (Bron: Dixson & Worrell, 2016)

Formatieve en summatieve toetsing kunnen elkaar dus aanvullen. Formatieve toetsing kan ingezet worden tijdens het leren, summatieve toetsing kan ingezet worden aan het eind van een leereenheid (Dixson & Worrell, 2016). Het is dus van belang om als school goed na te denken over wat er waarom en op welke wijze getoetst wordt. Basisscholen leggen praktische zaken rondom toetsing wel vast (wat, wie, welke), maar een visie op toetsing, ofwel de onderbouwing van gemaakte keuzes blijkt op veel scholen te missen (Van Eck, 2015).

Cijfers geven

Het geven van cijfers heeft een aantal expliciete functies:

• Het geeft een beschrijving van zowel de prestaties van leerlingen als de groei van het leren van leerlingen.
• Het kan gebruikt worden om resultaten verantwoorden.
• Het biedt een valide en betrouwbare meting om de voortgang van de leerling weer te geven.
• Het geeft efficiënt en nauwkeurig weer wat een leerling bereikt heeft (Dixson & Worrell, 2016).

Daarnaast worden cijfers in het onderwijs gehanteerd om te bepalen of een leerling door kan stromen naar een volgend niveau, klas, of school en als stimulans om leerlingen te motiveren tot leren (Straková, 2010).

Ervaringen van leerlingen

Er is slechts weinig bekend over hoe specifiek basisschoolleerlingen het krijgen van een cijfer ervaren. Diverse onderzoeken naar de invloed van sociaal-emotionele ontwikkeling en resultaten van basisschoolleerlingen laten wel een relatie de andere kant op zien. De sociale en emotionele competenties van leerlingen zijn van invloed op de resultaten die zij halen op school (zie bijvoorbeeld de review van Franco, Beja, Candeias, & Santos, 2017).

Onderzoeken in het voortgezet en hoger onderwijs laten verschillende resultaten zien. Zo vinden studenten het fijner vinden om een cijfer te krijgen dan een beoordeling als ‘voldaan/niet voldaan’. Weten dat er een cijfer gegeven wordt versterkt de motivatie om hogere kwaliteit antwoorden te realiseren. Van een formatieve toets hangt minder af.

Studenten zien summatieve toetsen als kans om hun gemiddelde omhoog te halen, om door te kunnen stromen naar andere studierichtingen en als beloning voor hun inzet (Raupach, Brown, Anders, Hasenfuss, & Harendza, 2013; Reddan, 2013). Ander onderzoek geeft echter aan dat cijfers de motivatie niet verhogen, maar juist gevoelens van angst veroorzaken. Feedback in plaats van cijfers ondersteunt juist wel basale psychologische behoeften, feedback versterkt de motivatie en bevordert het vertrouwen tussen docenten en studenten en de samenwerking tussen studenten (Chamberlin, Yasué, & Chiang, 2018).

Studenten aan de universiteit blijken het vooral belangrijk vinden dat er eerlijk becijferd wordt. Het idee dat er al dan niet eerlijk becijferd wordt heeft invloed op hoe studenten naar de docent kijken en op de motivatie en het leren van studenten (Kuhrer in Gordon & Hay, 2016; Chory-Assad in Gordon & Hay, 2016). Onderzoek naar wat scholieren en studenten gelukkig maakt laat zien dat het halen van hoge cijfers een positief effect heeft en het halen van lage cijfers een negatief effect (Göksoy, 2017).

Cijfers blijken van invloed te zijn op de betrokkenheid van leerlingen bij school. Zo zijn leerlingen op de middelbare school die veel lage cijfers halen minder emotioneel en gedragsmatig betrokken bij school dan leerlingen die hogere cijfers halen (Poorthuis, Juvonen, Thomaes, Denissen, De Castro, & Van Aken, 2015).

Er zijn onderzoeken die een relatie laten zien tussen depressie bij (jong) volwassenen en het halen van lage cijfers in de schoolcarrière. Deze relatie blijkt echter ook beïnvloed te worden door factoren zoals gedragsproblemen, sociale problemen of persoonlijkheidsstoornissen (Herman, Lambert, Reinke, & Ialongo, 2008; Sörberg, Koupil, Gustafsson, Zammit, Allebeck, & Falkstedt, 2019).

Het krijgen van een hoog cijfer zou gezien kunnen worden als een compliment. Onderzoek naar de relatie tussen het krijgen van complimenten en het zelfvertrouwen van basisschoolleerlingen laat zien dat complimenten krijgen van de leerkracht, een