Effecten van trauma-sensitief lesgeven op vluchtelingkinderen: een diepgaande analyse

Geplaatst op 11 juli 2024

Inleiding

In Nederland groeit het aantal vluchtelingkinderen gestaag, elk met een recht op onderwijs, maar vaak met ervaringen van trauma's die hun ontwikkeling kunnen beïnvloeden. Voor leraren vormt het omgaan met deze kinderen een uitdaging, waarbij traumasensitief lesgeven (TSL) als mogelijke oplossing naar voren komt. Dit artikel onderzoekt de principes en effecten van TSL, vooral gericht op de sociaal-emotionele ontwikkeling en taalontwikkeling van vluchtelingkinderen.

Trauma-Sensitief Lesgeven: Fundamentele Principes

Traumasensitief lesgeven is een benadering waarbij scholen en leerkrachten inspelen op de behoeften van getraumatiseerde kinderen. Het omvat een breed scala aan principes en technieken, van het creëren van veilige omgevingen tot het bevorderen van zelfregulatie bij leerlingen. Centraal staat het begrip dat trauma's invloed hebben op het gedrag en de ontwikkeling van kinderen, wat vraagt om begrip en aangepaste ondersteuning vanuit onderwijsinstellingen.

Elementen van Traumasensitief Lesgeven

Volgens het praktijkboek "Lesgeven aan getraumatiseerde kinderen" (Coppens e.a., 2017) omvat traumasensitief lesgeven verschillende cruciale elementen:

Kennis over Trauma's: Leerkrachten dienen een goed begrip te hebben van de impact van trauma's op kinderen, inclusief vluchtelingkinderen.
Veiligheid en Vertrouwen: Het creëren van een veilige omgeving is essentieel voor het welzijn van getraumatiseerde kinderen. Dit omvat voorspelbaarheid, routines, en het vermijden van triggers die herinneringen aan traumatische ervaringen kunnen oproepen.
Stabiele Relaties: Het opbouwen van veilige en stabiele relaties tussen leerkrachten en leerlingen bevordert een gevoel van veiligheid.
Zelfregulatie: Het aanleren van zelfregulatievaardigheden helpt kinderen om emoties en gedrag beter te beheersen.
Samenwerking: Het betrekken van alle betrokkenen bij de ondersteuning van getraumatiseerde kinderen, inclusief ouders en andere onderwijsprofessionals.

Toepassing en Bruikbaarheid in de Praktijk

TSL richt zich primair op het vergroten van de veerkracht en het verbeteren van de sociaal-emotionele ontwikkeling van getraumatiseerde kinderen. Hoewel er weinig systematisch onderzoek is gedaan naar de specifieke effecten van TSL op vluchtelingkinderen, wijzen studies op een algemeen positief effect op gevoelens van veiligheid en welzijn (Coppens, 2015).

Sociaal-Emotionele Ontwikkeling en Taalontwikkeling

Een gevoel van veiligheid en vertrouwen vormt een belangrijke basis voor het leren, inclusief taalverwerving. Vluchtelingkinderen die zich veilig voelen in de klas zijn waarschijnlijk beter in staat om zich te concentreren op hun taalontwikkeling. Omgekeerd blijkt ook dat taalvaardigheid cruciaal is voor de mentale gezondheid van vluchtelingkinderen (Trinh & Nugent, 2017). Dit benadrukt het belang van een holistische benadering waarbij sociaal-emotionele en taalontwikkeling hand in hand gaan.

Onderzoek en Hiaten

Hoewel TSL veelbelovend lijkt voor de sociaal-emotionele ontwikkeling, ontbreekt systematisch onderzoek naar de specifieke effecten op de taalontwikkeling van vluchtelingkinderen in Nederland. Internationaal onderzoek is schaars en beperkt zich vaak tot algemene effecten op veerkracht en welzijn. Dit onderstreept de noodzaak voor meer gericht onderzoek naar de effectiviteit van TSL in diverse onderwijscontexten, inclusief die met een grote populatie vluchtelingkinderen.

Conclusie

Traumasensitief lesgeven biedt veelbelovende richtlijnen voor het onderwijs aan getraumatiseerde vluchtelingkinderen in Nederland. Door te focussen op het creëren van veilige, ondersteunende leeromgevingen en het bevorderen van zelfregulatie, kan TSL bijdragen aan zowel de sociaal-emotionele ontwikkeling als de taalontwikkeling van deze kinderen. Echter, meer gericht onderzoek is nodig om de specifieke effecten van TSL op de taalontwikkeling van vluchtelingkinderen te bepalen en om de implementatie in de praktijk verder te optimaliseren.

Aanbevelingen voor de Praktijk

Opleiding en Training: Leraren moeten worden uitgerust met trainingen in TSL om effectief te kunnen reageren op de behoeften van getraumatiseerde vluchtelingkinderen.
Ondersteuning en Samenwerking: Het is essentieel om een netwerk van ondersteuning te bieden, inclusief samenwerking met specialisten in trauma en onderwijs.
Onderzoek: Er is dringend behoefte aan meer onderzoek naar de specifieke effecten van TSL op de taalontwikkeling van vluchtelingkinderen, om evidence-based praktijken verder te ontwikkelen.

Door deze stappen te volgen, kan Nederland beter inspelen op de onderwijsbehoeften van vluchtelingkinderen en hun kansen op een succesvolle integratie in de samenleving vergroten.

Geraadpleegde bronnen

Bhutta, Z. A., Keenan, W. J., & Bennett, S. (2016). Children of war: urgent action is needed to save a generation. The Lancet, 388(10051), 1275-1276. http://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(16)31577-X/fulltext?rss%3Dyes
Carello, J., & Butler, L. D. (2015). Practicing What We Teach: Trauma-Informed Educational Practice. Journal of Teaching in Social Work, 35(3), 262-278. http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/08841233.2015.1030059
Cranitch, M. (2010). Developing language and literacy skills to support refugee students in the transition from primary to secondary school. Australian Journal of Language and Literacy, The, 33(3), 255. https://www.questia.com/library/journal/1G1-238750987/developing-language-and-literacy-skills-to-support
Gormez, V., Nur Kılıç, H., Cahid Orengul, A., Nursoy Demir, M., Bestenigar Mert, E., Makhlouta, B., ... & Semerci, B. (2017). Evaluation of a school-based, teacher-delivered psychological intervention group program for trauma-affected Syrian refugee children in Istanbul, Turkey. Psychiatry and Clinical Psychopharmacology, 1-7. http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/24750573.2017.1304748
Keulen, C. M. van (2015). Perspectief van basisschoolleerkrachten op het onderwijs aan vluchtelingen-en/of asielzoekerskinderen in Nederland (Master's thesis). https://dspace.library.uu.nl/handle/1874/320320
Matthews, J. (2008). Schooling and settlement: Refugee education in Australia. International Studies in Sociology of Education, 18(1), 31-45. http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/09620210802195947
McConnico, N., Boynton-Jarrett, R., Bailey, C., & Nandi, M. (2016). A Framework for Trauma-Sensitive Schools: Infusing Trauma-Informed Practices into Early Childhood Education Systems. Zero to Three, 36(5), 36-44. https://eric.ed.gov/?id=EJ1121657
Miles, J., & Bailey-McKenna, M. C. (2017). Giving Refugee Students a Strong Head Start: The LEAD Program. TESL Canada Journal, 33, 109-128. http://teslcanadajournal.ca/tesl/index.php/tesl/article/view/1249
Moerdijk, L. (2016). Ontwikkelingskansen voor vluchtelingkinderen. Management Kinderopvang (2016) 22: 36. doi:10.1007/s41190-016-121-1 https://link.springer.com/article/10.1007/s41190-016-121-1
Nykiel-Herbert, B. (2010). Iraqi refugee students: From a collection of aliens to a community of learners. Multicultural Education, 17(3), 2. http://search.proquest.com/openview/dafb9b04c9318d635ddd832a4473995b/1?pq-origsite=gscholar&cbl=33246
Onderwijsraad (2017). Onderwijs aan vluchtelingen. Advies Onderwijsraad. Den Haag: Onderwijsraad. https://www.onderwijsraad.nl/publicaties/2017/vluchtelingen-en-onderwijs.-naar-een-efficientere-organisatie-betere-toegankelijkheid-en-hogere-kwaliteit/item7508
Oudheusen, H. van (2016). Vluchtelingkinderen in de klas. PO Management, april, pg. 42-47. https://www.pomanagement.nl/download/282
Plumb, J. L., Bush, K. A., & Kersevich, S. E. (2016). Trauma-Sensitive Schools: An Evidence-Based Approach. School Social Work Journal, 40(2).
Slone, M., & Mann, S. (2016). Effects of war, terrorism and armed conflict on young children: a systematic review. Child Psychiatry & Human Development, 47(6), 950-965. https://link.springer.com/article/10.1007/s10578-016-0626-7
Statman-Weil, K. (2015). Creating Trauma Sensitive Classrooms. YC Young Children, 70(2), 72. http://search.proquest.com/openview/6be21f872ed9ea54529baacee90bffdb/1?pq-origsite=gscholar&cbl=27755
Stevens, L., Beekers, P., Evers, M., Wentzel, M., & Werkhoven, W. van (Red.) (2004). Zin in school. Amersfoort: CPS.
Sullivan, A. L., & Simonson, G. R. (2016). A systematic review of school-based social-emotional interventions for refugee and war-traumatized youth. Review of Educational Research, 86(2), 503-530. http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.3102/0034654315609419
Trinh, V., & Nugent, N. (2017). Tutoring and enrichment for refugee youth at BRYTE. The Brown University Child and Adolescent Behavior Letter, 33(2), 1-6. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/cbl.30187/full

Meer weten?

Om meer te weten te komen kunnen bovenstaande bronnen worden geraadpleegd, door het aanklikken van de links. Tevens verwijzen we naar:

Baars, L. van (2015). Scholen nog niet klaar voor asielkinderen. Trouw, 15 september 2015.
Conradi, R., & Porton, C. (2015). Dossier: Lesgeven aan getraumatiseerde kinderen. De Nieuwe Leraar, Jaargang 1, nr. 4, pg. 26-31. http://leonycoppens.nl/wp-content/uploads/2016/05/De-Nieuwe-Leraar-Lesgeven-aan-getraumatiseerde-kinderen.pdf
Hajer, M. (2016). Taalonderwijs aan vluchtelingen – kerninzichten in tweede-taalonderwijs - Bijeenkomst voor schoolleiders 6 juni 2016. Utrecht: Hogeschool Utrecht. https://www.cnvo.nl/fileadmin/user_upload/PDF/Presentatie_Maaike_Hajer_Taalonderwijs_aan_vluchtelingen.pdf
Kerkhof, A., & Hajer, M. (2016). Taalonderwijs aan vluchtelingen en hun kinderen. Opdracht voor opleiding en professionalisering - Verslag van de studiedag voor opleiders en nascholers op 5 juli 2016 in ’s-Hertogenbosch, georganiseerd door het lectoreninitiatief Professionalisering Taalonderwijs Vluchtelingenkinderen. http://www.taallectoren.nl/images/achtergrondliteratuur/Verslag_Studiedag_5_juli_2016_Taalonderwijs_aan_vluchtelingen.pdf

Ook de volgende websites zijn mogelijk relevant:

Bijlage

Bijlage
Tabel 1: Selectie van (onderzoeks)literatuur over trauma-sensitieve programma’s in onderwijssituaties en naar programma’s voor het omgaan met trauma’s van vluchtelingkinderen.

Auteurs	Voorbeelden
Trauma-sensitieve programma’s in onderwijssituaties
Carello en Butler (2015)	beschrijven de wijze waarop zij trauma-informed care (TIC) hebben toegepast binnen het onderwijs. Zij beschrijven richtlijnen voor het implementeren van het trauma-informed principe van veiligheid in diverse onderwijssettings. Dit principe verwijst naar het creëren van veiligheid, dat ook voor vluchtelingkinderen van belang is. Primun non nocere (ten eerste, doe ze geen kwaad!).
McConnico, Boynton-Jarret, Bailey & Nandi (2016)	beschrijven een framework voor trauma-sensitieve scholen voor jonge kinderen. In hun STRIVE-project (Supportive Trauma Interventions for Educators) onderzoeken zij (bij twaalf leerkrachten) het effect van diverse strategieën en tools die leerkrachten kunnen gebruiken om lerenden te helpen hun emoties te reguleren terwijl ze in de klas zijn. De resultaten en ervaringen die ze beschrijven zijn veelbelovend: er is voorlopig bewijs dat de leeromgeving en de kennis en het zelfvertrouwen van de leerkracht verbeteren, en dat er tegemoet wordt gekomen aan de behoeften van de getraumatiseerde kinderen. Het is eenvoudig te implementeren in schoolse situaties. De onderzoekers geven aan, dat er meer onderzoek nodig is.
Plump, Bush & Kersevich (2016)	Beschrijving van trauma-sensitieve scholen en van een model dat scholen helpt om dit te realiseren.
Omgaan met trauma’s van vluchtelingkinderen
Cranitch (2010)	beschrijft het LTPP-programma (Literacy Transition Pilot Program) voor Sudanese studenten die instromen in het middelbaar onderwijs in Australië. Uit dit onderzoek (case study) komt naar voren dat het bij vluchtelingkinderen nodig is om een ondersteunende omgeving voor welbevinden te creëren, en om aandacht te hebben voor hiaten in cognitief functioneren, voor taal en voor het begrijpen van de wereld.
Gormez e.a. (2017)	beschrijven de evaluatie van een onderwijsprogramma aan getraumatiseerde Syrische vluchtelingkinderen in Turkije (Istanbul). Het is een innovatief programma, dat gebaseerd is op de cognitieve gedragstherapie en dat via een protocol door getrainde leraren wordt aangeboden om de emotionele problemen te reduceren en psychologisch functioneren van de 10-15 jarigen te verbeteren. Het programma bestaat uit acht sessies, die worden aangeboden door Arabisch sprekende leraren, die een intensief tweedaags trainingsprogramma hebben ondergaan, en die na afloop van elke sessie onder supervisie staan. In deze studie worden significante verbeteringen aangetoond in trauma-gerelateerde en emotionele symptomen van vluchtelingkinderen. Dit zou het eerste interventieonderzoek zijn dat veelbelovende resultaten laat zien bij vluchtelingkinderen in Turkije. De auteurs melden dat er wel meer studies zijn die positieve resultaten weergeven bij getraumatiseerde kinderen in schoolse situaties, maar dat de meeste vluchtelingkinderen daarbij niet de ondersteuning krijgen die ze nodig hebben. Uit feedback van de leraren en de studenten komt naar voren dat de effecten in deze studie toe te schrijven zijn aan het therapeutisch milieu in de school. De leraren die vergelijkbare trauma’s hebben ervaren als hun leerlingen, hadden een beter begrip van hun eigen problemen gekregen. Ze kregen vaardigheden aangeboden om daar beter mee om te gaan, waardoor ze ook beter met de problemen van de studenten om konden gaan. Meer onderzoek (ook in gecontroleerde settings) wordt aanbevolen.
Miles en Bailey-McKenna (2017)	beschrijven een onderzoek met het LEAD-programma voor lerenden (16-18 jaar) met diverse achtergronden (onderwijsniveau, taal) en trauma’s. Het programma beoogde een succesvolle inclusie te realiseren, een veelbelovende ontwikkeling van de Engelse taal, trauma-informed practice en culturele responsiviteit. Er wordt daarbij voor gekozen dat vluchtelingen de taal moeten leren om succeservaringen in de nieuwe cultuur te ervaren. Veelbelovende ervaringen worden gerapporteerd.
Sullivan en Simonson (2016)	beschrijven een systematische reviewstudie van sociaal-emotionele interventies in een schoolsituatie voor vluchtelingen en oorlogsgetraumatiseerde jeugd, en het effect op mentale gezondheid of sociaal-emotioneel functioneren. Bij deze interventies gaat het om cognitieve gedragstherapie, creatieve therapie en combinaties daarvan. Verschillende positieve effecten worden gerapporteerd, terwijl sommige combinaties geen of juist negatieve effecten rapporteerden. De auteurs concluderen ook dat de hoeveelheid onderzoek op het terrein mager is.
Trinh en Nugent (2017)	beschrijven een onderzoek onder vluchtelingkinderen in de US. Het onderzoek heeft laten zien dat vaardigheid in de taal van het gastland, één van de belangrijkste voorspellers is van mentale gezondheid bij de vluchtelingkinderen die in welvarende landen terecht komen.

¹Veel van de vluchtelingkinderen (bijvoorbeeld uit landen als Syrië, Irak, Eritra, Albanië) zijn gedurende hun vlucht aan fysieke, emotionele, mentale en spirituele invloeden blootgesteld (Oudheusen, 2016). Het gaat om ervaringen met oorlog en georganiseerd geweld, om gedwongen migratie en ontworteling en om aanpassing aan de nieuwe cultuur en sociale onzekerheid (van Essen en Bala (2017) in Coppens, Schneijderberg en van Kregten, 2017). Vaak is er bij jonge kinderen sprake van post-traumatische stress-symptomen, zoals nachtmerries, paniekreacties, trauma-vermijdend gedrag, prikkelbaarheid, gedrags- en emotionele symptomen, slaapproblemen, verstoord spelgedrag en psychosomatische symptomen, Post-Traumatische Stress-Stoornissen (Slone en Mann, 2016).
Veel van deze kinderen ervaren en ervoeren daarnaast nog onvoldoende steun van hun ouders, die zich immers in vergelijkbare situaties bevonden (Coppens, e.a., 2017). Het verwerken van deze gebeurtenissen en omstandigheden is daarmee extra moeilijk. De aanhoudende stress in de vluchtelingkampen leidt overigens soms ook weer tot andere vormen van trauma, zoals mishandeling en verwaarlozing.
De problemen van getraumatiseerde kinderen (waaronder vluchtelingen) zijn te verdelen in de volgende gebieden (Statman-Weil, 2015):
- Taal en communicatie, waaronder de taal om empathie te verwoorden en het oplossen van problemen te kunnen reguleren.
- Sociale en emotionele regulatie, dat ook in de klas tot uiting komt.
- Opbouwen van relaties, waardoor het niet altijd lukt om goed met leeftijdgenoten of de leerkrachten om te gaan.
- Spel, dat mede wordt bepaald door de fantasiewereld en creativiteit.
- Terugtrekken (bv dagdromen).
² In de cognitieve gedragstherapie wordt gebruik gemaakt van de zogenoemde cognitieve driehoek, waarin het verband tussen gedachten, gevoelens en gedrag inzichtelijk wordt gemaakt.
³ Voor leraren die zich willen verdiepen in wat vluchtelingkinderen meemaken, organiseert van Oudheusden studiereizen naar Lesbos. Dit in de volgende veronderstelling: “Als jij ervaart wat nieuwkomers op hun vlucht meemaken, kun je traumasensitief lesgeven aan vluchtelingkinderen”. (www.helenevanoudheusden.nl).

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!