Wereldgericht onderwijs en schoolleiderschap - Essay naar aanleiding van het boek van Gert Biesta - 3

Hartger Wassink

Organisatiepsycholoog bij Professionele dialoog

Vrijheid en verantwoordelijkheid

Onderwijs draait, aldus Gert Biesta in zijn boek, om de volwassen-wording van het ‘ik’. Het leren bepalen door de leerling hoe hij/zij in de wereld wil bestaan. “Om als ik met en om de wereld te bestaan”, dat zou de centrale opdracht voor het onderwijscurriculum moeten zijn, volgens Gert Biesta.

Gert Biesta is heel secuur als het op woorden aankomt. Hij gebruikt niet zomaar het woord ‘leren’ als synoniem voor onderwijs, wat wel vaak gebeurt. Hij zoekt steeds naar het goede woord: onderwijs, educatie, pedagogiek? En komt dan uit bij onderwijspedagogiek. Steeds zet hij vraagtekens bij het woord ‘leren’ en geeft de voorkeur aan het woord ‘lesgeven’.

Het leren is niet onderscheidend aan het onderwijs, zegt Biesta. Lesgeven, of beter: onderwijzen, wel. Leren kan op allerlei manieren en plekken plaatsvinden. Maar lesgeven is een ‘gebaar’ dat op de leerling afkomt, waar de leerling iets mee kan of misschien wel: moet. Wat het teweeg brengt bij de leerling, is ongewis. Hier gaat het erom, dat de leraar voor de leerling beter weet, wat de leerling nog zou moeten ‘leren’. Of beter: waarin de leerling onderwezen zou moeten worden.

Maar dit is niet los te zien van de vrijheid die de leerling heeft om zelf te bepalen hoe hij op het gebaar van de leraar reageert. In die paradox doet de leraar zijn werk.

Vrijheid

Hier zou ik iets aan toe willen voegen. De vrijheid die Gert Biesta benadrukt, komt met verantwoordelijkheid. Vrijheid en verantwoordelijkheid zijn twee kanten van dezelfde medaille. Vrijheid zonder verantwoordelijkheid bestaat niet, tenminste als je vrijheid opvat in positieve zin, zoals onderscheiden door de filosoof Isaiah Berlin:

Uit dit onderscheid wordt duidelijk dat het vrijheidsbegrip bij Gert Biesta de ‘positieve’ opvatting van vrijheid betreft.

Verantwoordelijkheid

Omdat deze opvatting van vrijheid altijd ook over anderen gaat, is het belangrijk, ja zelfs onlosmakelijk ermee verbonden, dat leerlingen leren hoe zij zich als ‘ik’ verhouden tot een ander. Verantwoordelijkheid leren nemen voor de ander. Dat is de subjectificatie die steeds in het onderwijs terugkomt. Steeds zou de vraag moeten zijn: welke verantwoordelijkheid kun jij, wil jij nemen voor jezelf en voor anderen?

En nu is, naar mijn mening, ons onderwijscurriculum dichtgetimmerd. We laten leerlingen nauwelijks verantwoordelijkheid nemen, en we gunnen ze nauwelijks echte keuzes. De vakken liggen vast, de manier waarop je de vakken moet leren en waarop je erop getoetst wordt ook. Vanaf de eerste jaren van de basisschool totdat je een kwalificatie hebt behaald, is het een eindeloze serie hoepels waar je door zult moeten springen, zonder veel mogelijkheden om het anders te doen. Ja, je kunt ’afstromen’, als je een paar hoepels mist. Maar opstromen is dan weer geen keuze die je kunt maken. Laat staan om jezelf te ontwikkelen buiten het voorgeprogrammeerde curriculum om.

We geven leerlingen nauwelijks kans verantwoordelijkheid te nemen, niet voor zichzelf en al helemaal niet voor anderen.

Het 'ik' van de leerling en het huidige curriculum

Ons huidige curriculum lijkt misschien gericht op de groep en het creëren van gemeenschap. Maar juist omdat het geen vrijheid geeft aan leerlingen, is het verregaand individueel gericht. Ondanks alle mooie woorden over ‘de klas als gemeenschap’ en de school als mini-samenleving: uiteindelijk gaat het om cijfers en diploma’s van de individuele leerling. Dat hebben leerlingen al heel snel door.

Al in het basisonderwijs leren ze de les dat, hoe leuk je het ook doet in je groepje of met de eindmusical, het je eindadvies is waar het echt om draait. Dat gaat in het voorgezet onderwijs verder: cijfers halen om over te gaan en niet af te stromen, en uiteindelijk je diploma te halen, hoe mooi het ook verpakt wordt en ondersteund wordt met extra activiteiten.

De stille klas die netjes de voorgeprogrammeerde instructie van de leerkracht volgt, is geen gemeenschap waarin vrije mensen hun onderlinge verbondenheid onderzoeken. Het is een gesocialiseerde orde van concurrerende individuen, waarin afwijkend gedrag afgestraft wordt en afwijkende ‘prestaties’ zowel aan de onder- als bovenkant problematisch zijn – voor de leerling die het betreft, welteverstaan, niet zozeer voor de leraar. Het is ieder voor zich, individualiteit in optima forma.

In die zin is het onderwijs misschien een goede voorbereiding op onze samenleving, omdat die harde les ook in het echte leven keer op keer voorbij komt: uiteindelijk is het ieder voor zich. Maar dan is de vraag, of we in het onderwijs alleen willen voorbereiden op die harde samenleving, of dat we ook leerlingen willen vormen naar ons beeld van een betere samenleving. Dat is het echt moeilijke vraagstuk voor onderwijs en daarmee ook voor het curriculum.

Waar het om gaat

Als het examen gehaald is, komt bij de diploma-uitreiking plotseling weer iets naar voren van de hele mens die de leerling is. De mentor benoemt op het podium dan niet zozeer de cijferlijst (tenzij er een cum laude wordt toegekend) maar vooral de mooie, goede dingen die de leerling ook deed, vaak samen met of voor anderen. Dat ontroert dan geweldig, omdat we plotseling allemaal snappen: hier gaat het om, om die verbinding. Om het gegeven dat die leerling geleerd heeft verantwoordelijkheid te nemen voor zichzelf en een ander. Heeft laten zien dat hij dat kan.

Het ontroert ook zo, omdat we ons dan eindelijk weer even toestaan in te zien, dat het daar om gaat. Dat wij (leraren, ouders, schoolleiding) ten onrechte zo gehamerd hebben op die cijfers en binnen dat systeem passen.

Plotseling is er ruimte voor de eigenheid van de leerling, voor het resultaat van de subjectificatie die ondanks alles gewoon is doorgaan.

Zij het vaak onbewust, onbereflecteerd, en dus per ongeluk goed. Of per ongeluk verkeerd, zoals de uitvallers laten zien. Alleen komen die uitvallers per definitie niet bij de eindexamenuitreiking, en wordt daar al helemaal niet op gereflecteerd op het podium.

We realiseren ons bij dat diploma-moment, dat als de leerling zich als persoon goed ontwikkeld heeft, dat dan de rest ook wel in orde komt, welke cijfers hij ook heeft. En dat is gelukkig vaak ook zo. Die les herinneren we ons later in ons leven, als we door omstandigheden ons plotseling weer realiseren, dat succes in andere zaken zit dan veel geld, spullen of status. Voor sommigen komen die omstandigheden overigens nooit. Die hebben nooit de juiste kwalificaties toegekend gekregen om voldoende macht over hun eigen leven te verkrijgen.

Het 'ik' van de leraar en het systeem

Wat ik nu leer, op grond van wat ik (opnieuw, na zijn eerdere boeken en artikelen) lees bij Gert Biesta, is dat we moeten oppassen om met dit systeem van cijfers en diploma’s, hoe goed bedoeld ook, leerlingen niet onbewust ertoe aan te zetten hun ‘ik’ eruit te halen, weg te gummen. Want dat risico kent die nadruk op cijfers en het systeem.

Als kinderen succesvol willen zijn als leerlingen, dan zullen ze zich als leerling moeten gedragen. In het huidige curriculum, de huidige manier van werken, betekent dat: zelf niet te veel keuzes willen maken. Dan kunnen ze het beste doen wat voorgeschreven is. Pogingen om daar vragen over te stellen, zich als ‘ik’ te manifesteren zijn zinloos als het niet aansluit bij het stilzwijgende curriculum van individueel succes. Dat is de onbereflecteerde subjectificatie die plaatsvindt.

Maar ook de rol van de leraar blijft in het huidige curriculum voor een groot deel onbereflecteerd. Ook de leraar wordt steeds geconfronteerd met de vraag hoe haar ‘ik’ zich wil verhouden tot de situatie waarin ze zich bevindt. De leraar is sub-ject: onderworpen aan de situatie. Onvermijdelijk. Om de kwetsbaarheid die met dat subject- zijn gepaard gaat, zoveel mogelijk af te schermen, speelt de leraar de machtskaart. Met een beetje pech doet de leraar dat door het eigen ‘ik’ (de andere betekenis van het subject-zijn) uit te gummen: de regels zijn de regels, geen uitzonderingen. Daar missen we een eerste kans: de leraar ontwikkelt niet haar ‘ik’.

En daarbij komt dat het risico blijft bestaan dat leerlingen die macht die op dat moment opgeëist wordt, niet toekennen, zoals we helemaal in het begin al gezien hebben.

Leerlingen zoeken naar manieren om hun ‘ik’ te laten zien.

Om hun verantwoordelijkheid te nemen, creativiteit te tonen, redelijkheid te ervaren. Als leraren daar niet bewust aandacht aan besteden, en die ruimte inperken om vast te kunnen houden aan de methode, het protocol, het toetsbeleid, enzovoort, dan ‘objectiveren’ ze onbewust de leerling. Die zich te ontwikkelen heeft, volgens het evidence based uitgestippelde pad. En daar missen ze de tweede kans: om de leerlingen bewust zich te laten ontwikkelen als persoon.

Onderwijspedagogen of leermanagers

Dus als we leerlingen succesvol willen laten zijn als mens, als persoon, dan zullen we samen moeten kijken hoe we wél bewust aandacht besteden aan ons eigen subject-zijn als professional. Met als extra opbrengst dat ook de professional zich ontwikkelt. Hé jij daar, leraar!