Wie heeft de macht in de school?

Mathilde Tempelman-Lam

Beleidsadviseur onderwijs bij Vorm is Onderwijs

Geplaatst op 8 september 2020

Een goed gesprek over visie en kernwaarden is waardevol. Dat we het dan ook over de structuren in de school moeten hebben, lijkt minder voor de hand te liggen. Maar juist de vormen en structuren in onze onderwijsorganisaties zouden onderwerp van gesprek moeten zijn. Structuren zijn er om de boel te regelen, maar terwijl ze dat doen vertellen ze een verhaal. Ze zijn niet neutraal en hun potentie te beïnvloeden is groot. Zo lang we ons daar niet van bewust zijn, behouden ze de macht om de dagelijkse realiteit in de school vorm te geven. Daar kunnen visie en kernwaarden niet tegenop.

De waarde van kernwaarden

'Kindgericht, authenticiteit, gezien worden, verschil, verantwoordelijk, talent’, misschien herken je wel waarden van je eigen school in dit lijstje. Kernwaarden kunnen een grote rol spelen in schoolontwikkeling. Ze dragen bij aan het concretiseren van de visie van de school. Het formuleren van waarden helpt om de visie een waarde(n)vol landingsgestel in de onderwijspraktijk te geven, zoals Alex de Bruijn in een artikel op Wij-leren treffend schrijft. Waarden werken mee om een overstijgende visie voet aan de grond te geven, zegmaar.

Het verhaal dat we onderwijs noemen

Als scholen spannen we ons in om dit soort mooie waarden in de dagelijkse praktijk van het onderwijs betekenis te geven. Toch zijn de meeste onderwijsgemeenschappen opgebouwd rond de traditionele leerstofjaarklas met de gemiddelde leerling als norm. Of dat kindgericht is, met oog voor de authenticiteit van het kind? Of daar geleerd wordt van verschil? Of kinderen en jongeren er verantwoordelijkheid krijgen voor hun eigen leerproces en talent in de leerstofjaarklas tot bloei kan komen? Dat is maar zeer de vraag. Desondanks is dit het onderwijs dat de meesten van ons zullen kennen. Zo zag het onderwijs dat we zelf volgden eruit. En ook het onderwijs van onze kinderen lijkt hier op.

Veel van de structuren die erbij horen vereenzelvigen we met dat wat een school is.

Zo bekend is het leerstofjaarklassensysteem. Yuval Noah Harari laat in ‘Lessen voor de 21ste eeuw’ echter zien dat dit slechts een verhaal is. Een verhaal dat wij als mensen construeren. Dit verhaal geeft aan iedereen die er in mee doet een identiteit en het gevoel dat het onderwijs zin heeft. ‘We zijn er zo aan verknocht dat aan de werkelijkheid ervan niet getwijfeld wordt’, schrijft Dolf van de Berg in zijn manifest Naar onderwijs in blauw. Maar hoe verhoudt het zich tot het verhaal waar de school voor wil staan, het verhaal waar de kernwaarden van spreken? Om daar achter te komen heb ik een vergelijkend onderzoek gedaan waarin deze beide verhalen tegen elkaar afgezet worden.

De macht van structuren

Voordat ik dieper op dat onderzoek in ga, wil ik je aan de hand van een voorbeeld iets laten zien van de macht die vormen en structuren hebben. Dat doe ik aan de hand van deze afbeelding.

Afbeelding: Schooltafeltje

Dit is een afbeelding van een tafeltje met een bijpassende stoeltje. Waarschijnlijk associeer je ze met een school. Wie achter het tafeltje zit is een leerling. Wie ervoor gaat staan is een docent. En zet je een hele ruimte vol met dit soort tafeltjes, dan wordt het een klaslokaal. Tegenwoordig zien ze er net even anders uit, die tafeltjes. Maar het principe is nog hetzelfde. Het tafeltje definieert personen en het definieert de ruimte.

Michel Foucault laat in Discipline and punish zien dat groeperingsvormen, ordening en classificatie in het onderwijs machtige structuren zijn. Het dagelijks leven in de school wordt vormgegeven door dit soort vormen en structuren. Leerlingen worden geordend naar niveau en leeftijd. In een klas worden ze bij elkaar gebracht en het curriculum ordent hun activiteiten in de tijd. Om zicht te krijgen op niveau en voortgang van leerlingen, wordt gebruik gemaakt van classificatie in diverse vormen. Het rooster zorgt ervoor dat iedereen die dezelfde les op hetzelfde niveau volgt, op dezelfde plek ingedeeld wordt.

Vormen en structuren hebben zo grote macht in de schoolorganisatie.

Ze dragen hun eigen verhaal en hun eigen waarden uit. Als het verhaal van de vorm en het verhaal van de visie niet congruent zijn, ontstaat er een afstemmingsprobleem. Inge Andersen legt in haar lectorale rede Leiders van Betekenis uit hoe dat komt. We proberen vaak nieuwe dingen te doen in oude organisaties. Daarbij kunnen bestaande structuren, systemen en werkwijzen een belemmering vormen voor het gewenste nieuwe gedrag. Die werkwijzen en structuren worden vaak niet meer ter discussie gesteld. Oftewel: de verschijningsvormen van het leerstofjaarklassensysteem hebben we vereenzelvigd met het verhaal van onderwijs. En we zijn ons niet bewust van de dwingende, sturende werking die er van uit gaat.

Verhouding tussen vormen en waarden

Op de school waar ik als beleidsadviseur werkzaam ben, meende ik zo’n vorm-afstemmingsprobleem te herkennen. Om dat goed in beeld te krijgen, ging ik in gesprek met leerlingen en docenten in de havo en vwo bovenbouw. Ik vroeg hen de school te beschrijven op basis van een aantal woorden, ontleend aan de structuren waar Foucault op wijst. Wat is een klas? Wat is een rooster? Hoe werkt beoordeling? Wie is een leerling? Wie een docent?

“De leerling zit in een klas. Een klas is een groep leerlingen van hetzelfde niveau en hetzelfde leerjaar. Klassen van hetzelfde niveau en hetzelfde leerjaar vormen samen een jaarlaag. Klas en rooster zijn een organisatorisch gegeven. Deze structuren geven een aantal harde randvoorwaarden aan hoe het onderwijs georganiseerd is.” (citaat uit een interview met een docent).

Deze docent beschrijft de structuren als harde randvoorwaarden voor de organisatie van het onderwijs. Dolf van den Berg noemt dit de sombere, grijze grammatica van de traditionele leerstofjaarklas met als belangrijkste kenmerken:

Het onderwijs is sterk plaats- en tijdgebonden.
De docent stuurt het onderwijs, met name door informatieoverdracht.
De leerstof is in principe voor alle leerlingen gelijk.
Iedere leerling krijgt klassikaal dezelfde leeractiviteiten aangeboden.
Er is een vaststaand rooster en een vaste lessentabel.
De toetsing verloopt overwegend summatief.

Hoe verhouden die structuren zich tot het verhaal waar de school voor wil staan? Met dezelfde leerlingen en docenten ging ik hierover in gesprek. Drie van de zeven waarden van de school vormden hier de graadmeter: de waarden samen, verschil en verantwoordelijk. De school heeft deze waarden geformuleerd om een brug te slaan tussen de levensbeschouwelijke visie van de school en de dagelijkse praktijk. In het identiteitsdocument van de school staat heel helder beschreven dat de waarden voor alle geledingen in de school gelden. Voor medewerkers, leerlingen en de organisatie zelf. Dat maakte de waarden een interessante ingang om te onderzoeken hoe structuren en visie zich in de school tot elkaar verhouden.

De potentie te beïnvloeden

Het vergelijken van de waarden en structuren maakt zichtbaar dat de structuren in de school machtiger zijn dan de visie. De waarde verschil als voorbeeld laat dit duidelijk zien.

De school beoogt met de waarde verschil: je maakt je eigen ontwikkeling door, de school sluit hier op aan.

De docenten onder de respondenten gaven aan dat de waarde ‘verschil’ in het leerstofjaarklassensysteem niet tot z’n recht komt. Het verhaal dat de structuren die onderdeel zijn van het leerstofjaarklassensysteem vertellen, gaat niet over verschil. Het gaat over de gemiddelde leerling als norm.

Docenten maakten duidelijk dat dit het verhaal is van eenheidsworst en efficiëntie. Leerlingen in groepen van hetzelfde niveau en dezelfde jaarlaag lesgeven is voor docenten een efficiënte manier om kennis over te dragen. Maar een groep die niveau en tempo definieert en een rooster dat de dagen indeelt, is voor leerlingen helemaal niet efficiënt. Bij het ene vak vertraagt het rooster hun eigen ontwikkeling en vervelen ze zich. Bij het andere vak zouden ze juist gebaat zijn bij een wat rustiger tempo. De pilot waarin ze meer regie hadden over hun eigen rooster, droeg volgens de leerlingen onder de respondenten bij aan afstemming op hun eigen ontwikkeling.

Macht definieer ik als de potentie te beïnvloeden. Kijk je zo naar het voorbeeld over de waarde verschil, dan zie je dat structuren de macht hebben om onze dagelijkse realiteit vorm te geven. In het leerstofjaarklassysteem doen de structuren van groepsindeling en rooster dat. Daarin zitten docent en leerling allebei klem. De docent kan er geen vorm geven aan de waarde verschil. En de verschillen tussen leerlingen worden door deze structuren niet erkend. Tenminste, zo lang je blijft denken dat die structuren neutraal zijn. Juist als je in de gaten krijgt hoe machtig structuren zijn, ontstaat de potentie ze te beïnvloeden. Bijvoorbeeld door anders te groeperen, met leerdoelen te werken en jongeren meer regie te geven over hun eigen rooster.

Pas als je erkent dat ze machtig zijn en weet op welke manier ze macht uitoefenen, kun je de structuren veranderen.

Oftewel: als je weet welk verhaal ze vertellen. In het vervolg van deze serie wordt hier dieper op ingegaan door in te zoomen op de drie groepen van machtsstructuren die door Foucault onderscheiden worden, de onderliggende theorie, conclusies uit het onderzoek en alternatieven die in het voortgezet onderwijs volop in ontwikkeling zijn.

Mathilde Tempelman-Lam werkt als zelfstandig adviseur en projectleider aan waardengestuurde schoolontwikkeling, brede vorming, burgerschap en inclusiever onderwijs.

Bronnen

Andersen, I. (2019), Leiders van betekenis, Utrecht: Penta Nova.
Ball, S.J. (2013), Foucault, Power, and Education, New York: Routledge Key Ideas in Education.
De Bruijn, A. (2015) Maak visie tastbaar met kernwaarden. Geraadpleegd op 28-03-2020, van: https://wij-leren.nl/kernwaarden-visie-medewerkers.php
Harari, Y. (2018) 21 lessen voor de 21ste eeuw, Amsterdam: Thomas Rap.
Tempelman-Lam, M. (2018) De macht om de realiteit vorm te geven. Beschikbaar via: https://wij-leren.nl/userfiles/files/docs/mathilde-tempelman-de-macht-de-realiteit-vorm-te-geven.pdf.
Van den Berg, D. (2019) Naar onderwijs in blauw. Aan de vanzelfsprekendheden voorbij, ‘s Hertogenbosch: Gompel & Svacina.

Bronvermelding afbeeldingen

Schooltafeltje Vintage revival, Vintage schooltafeltje + stoeltje. Geraadpleegd op 28-03-2020, van: http://www.vintagerevival.nl/Vintage-school-tafeltje-stoeltje

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!