Onderwijskundig leiderschap

Myriam Lieskamp

auteur, onderwijsadviseur, senior strategisch beleidsmedewerker bij Myriam Lieskamp

Geplaatst op 10 september 2019

>> Onderwijskundig Leiderschap direct bestellen.

Myriam Lieskamp is hoofdredacteur van de boekenserie: samen leidinggeven aan de onderwijspraktijk. Het zijn interessante boeken over diverse onderwijskundige onderwerpen. Van ieder boek is een compacte samenvatting beschikbaar. In het boek 'Onderwijskundig leiderschap' gaat Jeroen Imants in op welke wijze je leiderschap gestalte geeft.

Leiderschap in en rond de scholen staat volop in de belangstelling. Dit heeft alles te maken met de hoge maatschappelijke verwachtingen die aan het onderwijs en aan het leren van de leerlingen gesteld worden. Bij het realiseren van deze verwachtingen wordt aan de schoolleiding en het leiderschap in en rond de school een centrale plaats toegekend. In Onderwijskundig Leiderschap staat het onderwijskundig leiderschap in basisscholen centraal. De vraag in dit boek is hoe onderwijskundig leiderschap in de school van de 21e eeuw gestalte krijgt en een duurzame bijdrage kan leveren aan beter leren en beter onderwijzen.

Onderwijskundig leiderschap

Uit internationale overzichtsstudies naar schoolleiders blijkt dat de schoolleider een belangrijke bijdrage levert aan het schoolsucces van de leerlingen. Deze studies laten ook zien dat binnen de school de leraar met voorsprong de grootste invloed heeft op het leren van de leerlingen. De directe invloed van de schoolleider op het leren van de leerlingen is minder groot. Indirect is de invloed van de schoolleider wel van groot belang, omdat de schoolleider de leraar in positie brengt om goed met de leerlingen aan het werk te gaan.
Deze zienswijze op de rol van de schoolleider staat centraal in dit boek.

Onderwijskundig leiderschap beperkt zich niet tot de schoolleider. Ook leraren, bestuurders, en andere betrokkenen rond de school leveren onmisbare bijdragen aan het onderwijskundig leiderschap.

Om dit inzicht scherp te krijgen, worden leiderschap en management in hun onderlinge verhouding omschreven. Dit inzicht in leiderschap wordt verder toegespitst op de onderwijskundige aspecten van leiderschap. Nagegaan wordt wat onderwijskundig leiderschap is, wat onderwijskundig leiders doen, en waar we hen kunnen vinden. Daarbij wordt ook aandacht gegeven aan recente inzichten in transformatief en gespreid leiderschap.

Transformatief leiderschap geeft aan wat belangrijke activiteiten zijn van onderwijskundig leiders. Gespreid leiderschap geeft aan dat deze activiteiten over meerdere rollen en functies in en rond de school verdeeld kunnen worden. Deze inzichten in onderwijskundig leiderschap geven praktische handvatten om de ketenverantwoordelijkheid voor de kwaliteit en opbrengsten van het onderwijs invulling te geven.

De ondernemende kant van leiderschap in en rond de school

De ondernemende kant van onderwijskundig leiderschap staat in een groeiende belangstelling. Dit heeft te maken met vragen die gesteld worden bij de maatschappelijke opdracht van scholen en de duurzame verbetering van het onderwijs. In dit boek wordt op duurzaamheid gericht onderwijskundig leiderschap belicht vanuit de maatschappelijke opdracht van de school en vanuit recente inzichten in maatschappelijk ondernemerschap.

Op websites van scholen en in schoolgidsen lezen we regelmatig dat de school de leerlingen wil voorbereiden op de maatschappij van morgen. Dat roept bij de lezer direct de vraag op hoe dat terugkeert in het onderwijs dat de school vandaag aanbiedt. Bijvoorbeeld: hoe maakt de school gebruik van informatie- en communicatietechnologie (ICT) in het onderwijs in de klas en de school? De dagelijkse praktijk laat zien dat het leren voor de maatschappij van morgen en het onderwijs van vandaag de dag niet altijd gelijk op lopen. In de dagelijkse praktijk van de klas en de school is de maatschappij van morgen elke dag dichtbij én op afstand.

Dit komt mede doordat binnen een school uiteenlopende, soms tegenstrijdige, voorwaarden, eisen en verwachtingen met elkaar in balans moeten worden gebracht. Met deze balans geeft de school uit- drukking aan de eigen missie voor leren en onderwijzen. In dit boek over onderwijskundig leiderschap wordt de missie gekoppeld aan de maatschappelijke opdracht van de school. Daarbij worden twee benaderingen besproken die economisch en pedagogisch geïnspireerd zijn. Het vinden van een balans tussen deze benaderingen is een uitdaging voor de onderwijskundig leider. Ook wordt een bij scholen passende invulling gegeven aan duurzaamheid in het werken aan beter onderwijzen en leren.

Het op effectieve wijze invullen van het ondernemende karakter van onderwijskundig leiderschap vraagt om specifieke vaardigheden.

Van belang is het praktisch kunnen onderscheiden van de visie op onderwijs, de missie van de school en strategische doelen voor de school. Hoe formuleer je als onderwijskundig leider een inspirerende visie en missie, en hoe concretiseer je deze in aansprekende strategische doelen? Een werkwijze wordt beschreven waarmee de onderwijskundig leider de visie op de plaats en functie van de eigen school in de maatschappij op effectieve wijze kan vertalen naar het onderwijsprogramma van de school.

Drie thema’s

Voorgaande inzichten krijgen in het boek een concrete uitwerking in drie centrale thema’s voor ondernemend onderwijskundig leiderschap. Deze thema’s zijn

Opbrengstgericht werken,
Professionele ruimte van leraren en
Professionele ontwikkeling en schoolontwikkeling.

Ze worden uitgewerkt met aandacht voor duurzaamheid binnen de context van het onderwijsveld en van het werk in scholen.

Opbrengstgericht werken
Opbrengstgericht werken heeft direct te maken met de hoge verwachtingen die vanuit de maatschappij en de ouders worden gesteld aan de opbrengsten van het onderwijs. Van scholen wordt verwacht dat verantwoording wordt afgelegd over de gerealiseerde opbrengsten bij de leerlingen. Tegelijk roept deze praktijk ook weerstand op. De nadruk op het afleggen van verantwoording wordt geassocieerd met gebrek aan vertrouwen in de professionaliteit van de leraar en de schoolleiding. In de dagelijkse praktijk brengt de druk tot verantwoording veel administratie en papierwerk met zich mee. Opbrengstgericht werken wordt door critici gezien als een versmalling van het onderwijs tot prestaties voor lezen, taal en rekenen. Bij opbrengstgericht werken gaat het volgens deze kritiek vooral om cognitieve leerdoelen. Dat brengt een eenzijdige gerichtheid met zich mee op hard meetbare leerresultaten met behulp van gestandaardiseerde tests. Een erkend probleem dat direct het gevolg is van voorgaande punten is ‘teaching for testing’: het onderwijs wordt helemaal gericht op het klaarstomen van leerlingen voor de volgende test, bijvoorbeeld de Cito-toets.

In dit boek wordt een andere benadering van opbrengstgericht werken naar voren geschoven. In plaats van de op verantwoording gerichte benadering, wordt de op verbetering gerichte benadering van opbrengst- gericht werken uitgewerkt. Daartoe wordt eerst de onderwijskundige kern van opbrengstgericht werken besproken. Tevens wordt nagegaan wat er nieuw is aan opbrengstgericht werken ten opzichte van gangbare praktijken om goed onderwijs te verzorgen. In vervolg daarop krijgt ook het onderwijskundig leiderschap in en rond de school een opbrengstgerichte invulling. Hoe borg je als onderwijskundig leider de opbrengsten van je eigen handelen in het onderwijs en het leren van de leerlingen?

Professionele ruimte
Tegenwoordig wordt een relatief klein deel van het werk van de groepsleraar besteed aan de direct zichtbare instructie van de leerlingen. De op verantwoording gerichte invulling van opbrengstgericht werken brengt veel administratie met zich mee en taken die niet direct op instructie en begeleiding van de leerlingen zijn gericht. De druk van hogere bestuurslagen om aan bepaalde vernieuwingen te werken, kan worden ervaren als inperking van individuele autonomie van de leraar. Veelgehoord is de roep om het onderwijs terug te geven aan de leraar. Er is veel aandacht voor het versterken van de professionaliteit van de leraar en het vergroten van de professionele ruimte.

In dit boek wordt aangegeven hoe het onderwijskundig leiderschap in en rond de school een bijdrage kan leveren aan het vergroten van de professionele ruimte van de leraar op een manier die de kwaliteit van het onderwijs ten goede komt. Een invulling wordt gegeven aan professionele ruimte waarbij diepe en duurzame verbetering van onderwijzen en leren voorop staan. De basis daarvoor ligt bij het eigenaarschap van de leraren over hun eigen werk. De onderwijskundig leider kan aan het eigenaarschap bijdragen door het werken vanuit een gedeelde visie en missie te stimuleren, door een op verbetering gerichte invulling van opbrengstgericht werken, en door bij te dragen aan de professionele ontwikkeling van leraren op het brede scala aan professionele taken.

Professionele ontwikkeling
De professionele ontwikkeling van de leraar ligt aan de basis van diepe en duurzame verbetering van het onderwijs. Tegenwoordig worden vernieuwing van het onderwijs en professionele ontwikkeling van leraren in onderlinge samenhang aangepakt en bestudeerd. Het werk met leerlingen wordt door de leraar gedaan, niet door op vernieuwing gerichte condities in de school. Daarom is alleen aandacht geven aan het creëren van deze condities in school niet voldoende. Het omgekeerde geldt ook. Alleen inzetten op de professionele ontwikkeling van individuele leraren is niet voldoende. De werkomgeving in de school is sterk meebepalend voor de effectiviteit van professionele ontwikkeling en op de impact van professionele ontwikkeling op verbetering van onderwijzen en leren.

In dit boek wordt professionele ontwikkeling besproken vanuit het gezichtspunt van leren op de werkplek. Eerst wordt aangegeven hoe leren daarbij wordt ingevuld. Dit krijgt een praktische uitwerking in werkwijzen voor systematische reflectie. Vervolgens wordt aangegeven dat het veel slimmer kan zijn om in te spelen op aanwezige talenten onder de leraren in het team, dan om uit te gaan van gesignaleerde tekorten: het waarderend perspectief. Tot slot worden kenmerken besproken van een op leren gerichte werkomgeving in de school, evenals twee strategieën die ingezet kunnen worden om de capaciteit tot werkend leren te versterken.

Uitdagingen voor onderwijskundig leiderschap

Bij duurzaamheid in scholen gaat het zowel om de duurzame verbetering in het onderwijs voor de leerlingen, als om het verantwoord omgaan met de energie van de leerling en de leraar bij het verbeteren van het onderwijs. De belangrijkste energie in het onderwijs komt niet uit een stekkerdoos, maar uit de mensen die in het onderwijs leren en werken. Deze energie moet doelgericht en zorgvuldig worden aangewend, omdat de energiebronnen niet onbeperkt zijn. En de energie moet op zo’n manier worden ingezet dat ze steeds opnieuw wordt aangevuld door behaalde resultaten en inspirerende relaties en gebeurtenissen. Dit is een grote uitdaging voor het ondernemend onderwijskundig leiderschap in en rond scholen. Deze uitdaging wordt uitgewerkt op drie punten.

Eerst wordt stilgestaan bij ‘onderwijs anders’; andere manieren om het onderwijs en de school te organiseren. Aangegeven wordt dat er veel mogelijkheden zijn om leerlingen beter te laten leren en leraren meer voldoening te geven in hun werk. Deze mogelijkheden ontstaan door af te durven wijken van de gebaande schoolpaden en organisatievormen. Door onderwijs anders te organiseren kunnen de binnen de school beschikbare middelen veel efficiënter worden ingezet, en kan tevens structureel aandacht worden gegeven aan de ontwikkeling bij de leerlingen van soorten kennis, vaardigheden en houdingen waaraan in de 21e eeuw veel belang wordt gehecht.
Vervolgens wordt stilgestaan bij de invulling van het onderwijskundig leiderschap op bovenschools niveau. De eigen rol en verantwoordelijkheid van het bestuur bij het versterken van de duurzaamheid van werken en leren in en rond de school worden beschreven.
Als derde wordt de professionele ontwikkeling van onderwijskundig leiders uitgewerkt aan de hand van de volgende punten: (1) scholing van onderwijskundig leiders, (2) selectie van schoolleiders en (3) de invoering van het register voor schoolleiders. Deze punten worden besproken door na te gaan hoe de onderwijskundige kant van het leiderschap versterkt kan worden door scholing, selectie en registratie.

N.a.v. Jeroen Imants, Onderwijskundig Leiderschap, Pica Onderwijsmanagement, september 2014, 112 pagina's, ISBN 9789491806247

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!