Woorden, waarden en werkelijkheid: Leiding geven aan waardengericht werken in scholen

Myriam Lieskamp

auteur, onderwijsadviseur, senior strategisch beleidsmedewerker bij Myriam Lieskamp

Geplaatst op 2 oktober 2023

>> Woorden waarden werkelijkheid direct bestellen.

Wie de website van een willekeurige instelling bezoekt, maakt een goede kans meteen op de homepage de visie, missie of kernwaarden van die instelling tegen te komen. Presenteerden onderwijsinstellingen zich vroeger met een grondslag die expliciet verwees naar hun (godsdienstige) levensovertuiging, tegenwoordig stellen scholen zich voor aan de hand van kernwaarden.
Met die kernwaarden willen ze zich onderscheiden van andere scholen om zo voor ouders de schoolkeuze gemakkelijker te maken.

Het begrip ‘waarde’

Een waarde is een begrip dat aangeeft wat je nastreeft. Het begrip waarde is echter niet enkelvoudig. Waarden kunnen aangeven op welke manier je wilt werken, dit noemen we ‘instrumentele waarden’. Waarden kunnen ook aangeven wat je wilt bereiken, ofwel waar je naar toewerkt. Dat noemen we eindwaarden. Waarden zijn dus richtinggevende principes die twee kanten op kunnen kijken.

Niet alleen de school heeft waarden, elke medewerker heeft ze ook – ook al is hij zich daar niet altijd van bewust. Daarom wordt er wel gesproken van collectieve en individuele waarden.

Voor een waardengerichte schoolleider is het de uitdaging om collectieve en individuele waarden aan elkaar te verbinden. Het samen concretiseren van waarden in normen en vormen kan daarbij helpen. Aan een waarde als respect kan bijvoorbeeld de norm worden verbonden dat je je aan regels houdt. Een vorm die daarbij past is bijvoorbeeld het gesprek aangaan met leerlingen over pestgedrag.

Afstemming tussen waarden en handelen

Organisaties en teams kunnen zich verder ontwikkelen door zicht te krijgen op de mate waarin hun waarden en handelen zijn afgestemd. De uitdaging is om samen op zoek te gaan naar sterke verbindingen en eventuele botsingen, zowel op individueel als collectief niveau.

Het spreekt niet vanzelf dat waarden zorgen voor verbinding en energie. Voorwaarde daarvoor is dat het gesprek over waarden voortdurend gevoerd wordt en dat kansen aangegrepen worden om waarden en handelen op elkaar af te stemmen. In het Vierkwadrantenmodel wordt duidelijk dat er vier vormen van afstemming zijn.

Bij Persoonlijke afstemming gaat het erom dat je handelen en je waarden op elkaar afgestemd zijn.

Organisatieafstemming betreft diezelfde afstemming maar dan op organisatieniveau: zijn de missie, waarden en visie vertaald naar organisatieprocessen? Is er een gezamenlijke focus en richting zichtbaar in het dagelijks handelen?

Waardenafstemming betreft de afstemming tussen persoonlijke waarden en de waarden van de organisatie.

Bij Vormafstemming gaat het om de collectieve processen en het individuele handelen; ook die moeten op elkaar afgestemd zijn. Passen de werkwijzen en systemen van de organisatie bij het individuele handelen dat je voorstaat?

Vierkwadrantenmodel: vier vormen van afstemming (Andersen, 2020. Gebaseerd op Bateson, 1973; Dilts, 2014; Barrett, 2006, 2014; Kim, 1999, 2001)

Waardengericht werken

Om tot de vier vormen van afstemming te komen, helpt het om waardengericht te werken. Waardengericht werken krijgt vorm vanuit vier verschillende dimensies.

De eerste dimensie is de persoonlijke dimensie, oftewel ‘weten wie je bent en waar je voor staat’. Als leider ben jij je bewust van de diepere lagen die jouw keuzes en handelingen sturen. Daarnaast kun je medewerkers en teams helpen om zich hiervan bewust te worden.
De tweede dimensie is de interpersoonlijke dimensie, oftewel ‘verbinding maken via waardengerichte interacties’. Als leider leer je een team door gezamenlijke reflectie op eigen handelen onderliggende waarden zichtbaar te maken. Zo komt het team tot gezamenlijke betekenisgeving.
De derde dimensie is de realisatiedimensie, oftewel ‘waarden in de praktijk brengen’. Samen met je team verbind je de waarden via waardengerichte interacties aan actuele praktijksituaties. Waarden komen tot leven en een gezamenlijk leerproces vindt plaats.
De vierde dimensie is de contextuele dimensie, oftewel ‘van waarde zijn voor de omgeving’. Deze is tweeledig: je bent van waarde voor je omgeving én je benut de omgeving.

(1) De persoonlijke dimensie

Elke schoolleider kijkt door een eigen ‘bril’ naar wat zich afspeelt in en rond de school. Dit referentiekader ontwikkelt zich in de loop der tijd aan de hand van opgedane ervaringen. Het helpt om betekenis te geven aan gebeurtenissen en om tot handelen te komen.

Je referentiekader is bijvoorbeeld aanwezig in hoe je naar jezelf kijkt als professional en in wat je onder een goede werkuitvoering verstaat. Daarnaast bestaat je referentiekader ook uit de professionele knowhow die je gebruikt in het werk: formele kennis gecombineerd met persoonlijke opvattingen op basis van beroepservaringen.

Zicht houden op het eigen referentiekader als basis voor handelen vraagt om diepe, brede en systematische reflectie. Deze persoonlijk gerichte reflectie draagt bij aan het gezamenlijk reflecteren, in interactie met anderen, en daarmee aan het ontstaan van gedeelde waarden en beelden.

Vanuit jezelf verstaan de ander verstaan

Leiders zijn verantwoordelijk voor de waarden die zij impliciet en expliciet doorgeven. Het kennen van eigen waarden en in overeenstemming hiermee handelen, is van belang om een voorbeeldrol in te kunnen nemen als leraar. Het ondersteunt het inleven in de ander en compassie voor de ander als je eigen valkuilen kent. Ontvankelijk zijn voor wat zich aandient bij jezelf en in jouw leiderschapspraktijk en dit vanuit meerdere perspectieven onderzoeken, helpt bij het aangaan van waardengerichte interacties.

Invloed van de context

Leidinggeven vraagt dat je je blootstelt aan ontwikkelingen, belangen en machtsverhoudingen, niet alleen binnen maar ook buiten de organisatie. Voor het creëren van vertrouwen moet het handelen van de schoolleider daarbij geloofwaardig zijn, passend bij eigen en gedeelde waarden en dienstbaar aan de organisatie als geheel vanuit de pedagogische en maatschappelijke opdracht van de school. Hier is ook moed voor nodig.

(2) De interpersoonlijke dimensie

Waarden kunnen verbindend werken. Dan wijzen ze een richting en helpen ze om keuzes te maken. Gedeelde waarden en betekenissen zorgen voor verbinding. Botsende waarden daarentegen kunnen juist zorgen voor het weglekken van energie. De aanleiding voor zo’n botsing kan bijvoorbeeld zijn dat er ogenschijnlijk gedeelde waarden zijn, maar op gedragsniveau grote verschillen. Teamleden tonen dan in hun gedrag heel andere waarden dan er op schoolniveau is afgesproken. Of persoonlijke waarden botsen met organisatiewaarden en teamleden conformeren zich met moeite aan organisatiewaarden.

Rol schoolleider

Waardengerichte interacties dragen bij aan die afstemming. Dit zijn interacties met een ander karakter dan ‘gewone’ interacties. Het zijn gezamenlijke reflecties op de schoolpraktijk in relatie tot waarden. Schoolleiders kunnen zulke waardengerichte interacties stimuleren. Dat kan tijdens een teamvergadering, maar ook in een terloopse ontmoeting. De ene keer heeft de waardengerichte interactie de vorm van een evaluatieve bezinning: klopt wat we gedaan hebben bij onze identiteit, onze waarden? Een andere keer komen de waarden naar voren in een gesprek, bijvoorbeeld met de oudercommissie over de schoolreis: wat voor reis past bij de school?

Herkennen en benutten

Het bewustzijn dat waarden een rol spelen is er lang niet altijd en ook heeft niet iedereen zicht op de eigen waarden. Daarom werkt het goed om aan te haken bij concrete gebeurtenissen en ‘levende thema’s’. Je kunt naar aanleiding van concrete gebeurtenissen of vanuit goede ervaringen bijvoorbeeld vragen stellen als: ‘Waar werd je blij van, wat raakte je, wat maakte je boos? En wat zegt dat nu over jouw waarden?’

Het gesprek op waardenniveau voeren vraagt oefening, maar het is de moeite waard. In scholen waar zulke gesprekken regelmatig gevoerd worden, is er namelijk sprake van diepgang en duurzaamheid. Diepgang in de persoonlijke gesprekken in het team, duurzaamheid doordat er verbinding wordt gemaakt met de grote lijn in plaats van steeds ingaan op incidenten en ‘brandjes blussen’.

(3) De realisatiedimensie

Waarden vormen een kompas dat gebruikt wordt om passende keuzes te maken en op koers te blijven. De schoolleider ondersteunt het maken van bewuste keuzes vanuit dit kompas en benut daarbij ook de kwaliteiten van anderen. Waarden in praktijk brengen raakt daarmee sterk aan samenwerkend leren en innoveren.

Betekenisgeving in relatie tot de praktijk

Voor waardengerichte verbetering en vernieuwing in de praktijk zijn twee bewegingen belangrijk:

Exploratie doorbreekt routines. Vaak start dit bij leraren die individueel of in kleine groepjes dingen uitproberen.
Exploitatie, het breed accepteren van ideeën en bereiken van stabiele praktijken, vraagt om borging en integratie in bestaande kaders.

Beide processen zijn belangrijk maar kunnen op gespannen voet staan met elkaar. Om met deze spanning om te gaan zijn onderlinge relaties en leerprocessen, en de ondersteuning daarvan door leiderschapspraktijken essentieel.

Ruimte

Om exploratie mogelijk te maken is het belangrijk om ruimte te creëren. Een te vol schoolplan en een eenzijdige nadruk op ‘resultaatgericht vooruit organiseren’ bieden te weinig ruimte voor verkenning, reflectie en dialoog. Je bereikt veel meer als je je weloverwogen focust op een beperkt aantal levende thema’s. Beperking biedt ruimte voor proeftuintjes, informele en georganiseerde kennisdeling en waardengerichte interacties. Het biedt ook ruimte voor het opsporen en versterken van waardengerichte praktijken via praktijkonderzoek.

Waarden concretiseren

Om nieuwe inzichten in bestaande praktijken te integreren (exploitatie) moet het handelen in de praktijk steeds weer in verband worden gebracht met intenties en onderliggende waarden. Het gezamenlijk concretiseren van intenties en waarden in ‘succesmaten’ (richtinggevende uitgangspunten) is hierbij behulpzaam. Door succesmaten op verschillende manieren vorm te geven in de praktijk en hier feedback en reflectie aan te verbinden, worden ze steeds verder aangescherpt en in bestaande werkwijzen geïntegreerd.

Leiding geven aan de waardengerichte reis

Leiders kunnen het in de praktijk brengen van waarden ondersteunen door:

waarden gezamenlijk te concretiseren en daarmee richting te geven (kompas);
mensen uitdagen en ondersteunen door scherp te blijven op de inhoud en zorgvuldig op relaties te letten;
het potentieel van medewerkers te gebruiken en bestaande waardengerichte praktijken te beschermen en versterken;
het voorleven van waarden.

(4) De contextuele dimensie

De opgave van een school als publieke organisatie wordt steeds complexer. Voortdurende in- en externe veranderingen vragen om leiderschap dat gericht is op verbinding met de context binnen en buiten de school. De weg daartoe is de dialoog om zo samen goede keuzes te maken. Hierbij spelen waarden een centrale rol, omdat scholen plaatsen zijn waar mensen met mensen werken en de pedagogische en de maatschappelijke opdracht van een school sterk waardengedragen zijn.

Interne context

De interne context bestaat uit een onderwijskundige zone rond het primaire proces; dit is de zone van de onderwijsprofessional. Daarnaast is er een beheersmatige zone; de zone van de schoolleider, bestuur en beleid. Waar deze zones elkaar overlappen ontstaat de betwiste zone. Hier wordt stuurmanskunst van de schoolleider gevraagd, om te komen tot afstemming over organisatielagen en tot een balans tussen professionele ruimte en gestelde kwaliteitskaders.

Externe context

Een school kan niet bestaan zonder verbinding met de buitenwereld. De belanghebbenden rond de school oefenen invloed uit op de schoolorganisatie. Daarnaast moet de school ook verantwoording afleggen over haar kwaliteit en pedagogische opdracht. Het spel tussen de interne en de externe context maakt de school tot een complexe organisatie.

Duurzame ontwikkeling

De organisatie komt tot duurzame ontwikkeling door te transformeren naar een meer extern gerichte organisatie. Extern waardengerichte scholen zijn in staat om antwoord te geven op het beroep dat de lokale gemeenschap op hen doet. Een voorbeeld is de noodzakelijke verbinding tussen onderwijs en jeugdzorg rond kinderen die in een 24 uurs zorginstelling verblijven. Hier is leiderschap over de organisatiegrenzen noodzakelijk. Het zijn de gedeelde belangen en waarden die voor een goede samenwerking rondom het kind zorgen.

Boundary crossing

Juist de schoolleider kan binnen krachtenvelden verbindingen leggen en netwerken creëren. Leiders die intern én extern grenzen oversteken, stimuleren duurzame vernieuwing en realiseren positieve ontwikkeling in de school en in de samenleving rondom de school. Waarden vormen daarbij een verbindende en inspirerende factor.

Voor een school die zijn pedagogische en maatschappelijke opdracht serieus neemt, is waardengericht werken dus geen luxe, maar een voorwaarde voor waardevol onderwijs.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!