Maakt het uitschrijven van leerdoelen op het bord leerlingen bewuster van wat ze leren in de les?

Geplaatst op 7 juni 2021

Om leerlingen bewuster te maken van wat ze leren in de les, is het goed om leerdoelen expliciet met hen te delen en ze als een rode draad in de les aan te houden. Leerdoelen zorgen niet alleen voor meer bewustwording, maar leerlingen ontwikkelen ook meer zelfregulatie. Daarnaast geven ze leraren houvast om effectieve feedback te geven, gericht te differentiëren en leerlingen meer verantwoordelijk te maken voor hun eigen leerproces.

Het expliciet delen van leerdoelen helpt leerlingen om beter het belang en de relevantie te zien van wat ze leren. Ze zijn zich er meer bewust van dat ze leren en dat leren een proces is. Het delen van leerdoelen vormt dan ook een belangrijk startpunt in verschillende didactische methoden, zoals bij formatief evalueren, opbrengstgericht werken, constructive alignment en Expliciete Directie Instructie (EDI).

Zo formuleer je goede leerdoelen

Het formuleren van leerdoelen luistert nauw, want als het niet op de juiste manier gebeurt, kunnen ze negatief uitwerken. Richtlijnen zijn:

Omschrijf wat leerlingen aan het eind van een les bereiken en niet hoe ze dat gaan doen.
Zorg voor heldere leerdoelen, zodat leerlingen goede keuzes kunnen maken. Gebruik hierbij actieve handelingswoorden die controleerbaar gedrag beschrijven.
Stel tussentijdse doelen zodat leerlingen grip krijgen op de weg naar het einddoel.
Formuleer leerdoelen (nieuwe kennis en vaardigheden) en geen prestatiedoelen (zoals een hoog cijfer).

Leerdoelen delen met leerlingen

Leerdoelen moeten expliciet worden gedeeld met de leerlingen, bijvoorbeeld door ze in de dagplanning mee te nemen en op het (digi)bord te schrijven. Zo worden leerlingen er gedurende de dag aan herinnerd en kunnen zij erop reflecteren. Voor een groter effect helpt het bijvoorbeeld om leerlingen te laten vertellen, ook aan elkaar, wat het leerdoel is, of om ze het te laten voorlezen of opschrijven. Op het bord schrijven is niet de enige optie. Het kan ook goed werken om leerdoelen te delen met voorbeelden van kwalitatief goede eindproducten, of een plaatje van het eindresultaat.

Leerdoelen als rode draad in de les

Het is belangrijk dat de doelen een rode draad vormen in de rest van de les. Dat helpt de leraar om:

Tijdens de les effectieve feedback en feedforward te geven aan leerlingen. Vooral positieve feedback bevordert het gevoel van competentie en de intrinsieke motivatie op langere termijn.
Preciezer te differentiëren en te bepalen welke leerlingen een basis-, verlengde- of verkorte instructie nodig hebben.
Leerlingen meer verantwoordelijkheid te geven in hun leerproces, wat de zelfregulatie van leerlingen stimuleert.
Samen met leerlingen persoonlijke leerdoelen te formuleren, waardoor de zelfstandigheid en autonomie van leerlingen wordt vergroot.

Enkele nadelen van leerdoelen

Het leerproces kan ook verbeteren door het einddoel juist niet direct bij het begin van de les te benoemen. Dan is de cognitieve werkbelasting namelijk een stuk lager, doordat leerlingen minder dingen tegelijk hoeven te onthouden. Verder blijkt dat leerlingen soms zo gefocust raken op het leerdoel dat ze kennis mislopen die daar niet over gaat. Voor leerlingen die bij het begin van de les een leerdoel al beheersen, geldt dat ze minder betrokken kunnen zijn bij de rest van de les. Dit is overigens te voorkomen door de les te beginnen met een leervraag, want dat wakkert de interesse en betrokkenheid aan.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Annabel Vaessen (antwoordspecialist) en Wouter Schenke (Kennismakelaar Kennisrotonde)
Vraagsteller: directeur basisschool
Geraadpleegde expert: Marcel Schmeier (onderwijsadviseur, coauteur EDI 2.0)

Vraag

Welke invloed heeft het uitschrijven van de leerdoelen op het bord op de bewustwording van leerlingen van wat ze leren in een les?

Kort antwoord

Het werken met leerdoelen is belangrijk, onder meer omdat dit leraren helpt passende activiteiten te kiezen en effectieve feedback te geven. Het formuleren van leerdoelen is echter niet genoeg: om bewustwording bij leerlingen te vergroten van wat ze leren in een les, is het zinvol om de doelen expliciet te delen met de leerlingen. Het is daarbij van belang dat de leerdoelen een rode draad vormen in de rest van de les. De leerdoelen zijn dan het uitgangspunt om tijdens de les effectieve feedback te geven, gericht te differentiëren en leerlingen meer verantwoordelijkheid te geven binnen hun eigen leerproces.

Op deze manier draagt het expliciteren van leerdoelen niet alleen bij aan bewustwording bij leerlingen van wat ze leren tijdens de les, maar ook aan vaardigheden die ze buiten de desbetreffende les kunnen inzetten, zoals zelfregulatie.

Toelichting antwoord

In het primair onderwijs wordt veel gewerkt met leerdoelen, die omschrijven wat leerlingen aan het eind van een les (of lessenserie) bereiken. Het is belangrijk dat leraren werken met leerdoelen, onder meer omdat dit hen helpt passende activiteiten te kiezen (Clarke, 2017) en effectieve feedback te geven (Marzano, 2009). Dit is echter niet genoeg: om bij te dragen aan de bewustwording bij leerlingen van wat ze leren in een les, is het tevens belangrijk dat leraren de leerdoelen expliciet met de leerlingen delen. Met de term ‘bewustwording’ verwijzen we in dit artikel naar verschillende kenmerken van het leerproces van leerlingen tijdens een les, zoals aandacht voor het leerdoel, betrokkenheid bij het leerdoel, en duidelijkheid over het leerdoel.

Naast effecten op de bewustwording bij leerlingen van wat ze leren tijdens een les, is in dit artikel ook aandacht voor effecten die buiten de desbetreffende les ontstaan in het leerproces van leerlingen (langetermijneffecten). Hoe kunnen leraren leerdoelen het beste formuleren, en op welke manier kunnen deze het beste met leerlingen worden gedeeld?

Leerdoelen delen met leerlingen: waarom?

Het dagelijks expliciet delen van leerdoelen met leerlingen kan, onder verschillende condities, bijdragen aan de bewustwording bij leerlingen van wat ze (gaan) leren tijdens een les. Zo kan het expliciet delen van leerdoelen ervoor zorgen dat leerlingen de doelen van de les bewust opnemen en het belang en de relevantie inzien van wat ze leren (Althoff et al., 2007). Door de lesinhoud aan de leerdoelen te verbinden, worden leerlingen zich meer bewust dat ze leren en door aan het eind van de les op de leerdoelen terug te komen, worden leerlingen zich meer bewust dat leren een proces is (Kirschner et al., 2018; Schmeier, 2020). Ook de Inspectie van het Onderwijs (2020) benadrukt op basis van gesprekken met leerlingen, leraren en schoolleiders, dat het belangrijk is dat leraren de leerdoelen van de les expliciet met leerlingen delen, omdat op deze manier de aandacht van leerlingen direct wordt gericht op de kern van de les. Het delen van leerdoelen met leerlingen vormt dan ook een belangrijk startpunt in verschillende didactische methoden:

Een eerste voorbeeld van zo’n methode is formatief evalueren, waarbij het delen van leerdoelen en bijbehorende succescriteria als essentieel onderdeel van een les wordt beschouwd (Sluijsmans, 2020). Een onderzoek van Stichting Leerplanontwikkeling (SLO) naar formatief evalueren laat op basis van een literatuurstudie en praktijkvoorbeelden zien dat het verhelderen van leerdoelen de betrokkenheid van leerlingen bij de les kan vergroten (SLO, 2018).
Ook bij opbrengstgericht werken wordt het expliciet delen van leerdoelen voorafgaand aan de les als belangrijke voorwaarde beschouwd voor het leren van leerlingen. Een themaonderzoek van de Inspectie van het Onderwijs (2010) naar opbrengstgericht werken bij rekenen en wiskunde op 166 basisscholen laat zien dat het expliciet delen van leerdoelen een belangrijke voorwaarde is voor leerlingen om maximaal te kunnen presteren.
Ook bij constructive alignment zijn leerdoelen het belangrijkste startpunt. Volgens dit principe is het van belang dat zowel de les als de toets gericht zijn op de leerdoelen, omdat dit ervoor zorgt dat leerlingen hun leeractiviteiten daadwerkelijk richten op het behalen van de leerdoelen (Biggs & Tang, 2011).
Een laatste voorbeeld is Expliciete Directie Instructie (EDI): een vorm van metacognitief lesgeven, gericht op effectieve en efficiënte instructie. Een meerjarig onderzoek naar de implementatie van het EDI-model bij 200.000 basisschoolleerlingen laat zien dat het delen van leerdoelen met leerlingen bijdraagt aan onder meer doelgericht leren tijdens de les (Schmeier, 2020).

Hoe? Leerdoelen formuleren

De manier waarop leerdoelen die met leerlingen worden gedeeld geformuleerd zijn, doet ertoe. Waar sommige formuleringen positief uitwerken op het leerproces van leerlingen, kunnen andere juist negatieve effecten hebben. Richtlijnen bij het formuleren van goede leerdoelen zijn:

Leerdoelen moeten omschrijven wat leerlingen aan het eind van een les bereiken in plaats van hoe (met welke activiteiten) ze dat gaan doen. Dit blijkt uit onderzoek van Wylie en Lyon (2015) naar de implementatie van formatief evalueren bij 202 leraren.
Leerdoelen moeten helder opgesteld zijn, zodat ze houvast bieden aan leraren om gericht feedback te geven aan leerlingen over hoe zij zich ontwikkelen ten opzichte van de doelen (Nicol & MacFarlane-Dick, 2006) en zodat het mogelijk is voor leerlingen om keuzes te maken over hoe ze de leerdoelen gaan bereiken tijdens de les (Kibler et al., 1974). Gebruik daarbij actieve handelingswerkwoorden die controleerbaar gedrag beschrijven (zoals ‘benoemen’), in plaats van werkwoorden die op verschillende manieren te interpreteren zijn (zoals ‘begrijpen’) (Clarke, 2017).
Stel tussentijdse doelen (bijvoorbeeld: ‘ik kan een passende inleiding schrijven bij een informatieve tekst’) om toe te werken naar lange termijn doelen (bijvoorbeeld: ‘ik kan informatieve teksten schrijven’), want zonder tussentijdse doelen kunnen leerlingen het gevoel hebben dat ze geen grip hebben op het behalen van het einddoel (Bandura, 1982).
Gebruik leerdoelen in plaats van prestatiedoelen. Bij leerdoelen gaat het om het ontwikkelen van nieuwe kennis en vaardigheden, bij prestatiedoelen gaat het om het presteren (bijvoorbeeld: ‘ik haal minimaal een 8 voor de toets’) (Maehr & Zusho, 2009). Pintrich (2000) benadrukt in zijn artikel over de Prestatiedoelentheorie dat leerlingen die gebruik maken van leerdoelen over het algemeen beter presteren; het hanteren van leerdoelen kan nauw verwant zijn aan intrinsieke motivatie.

Hoe? Leerdoelen uitschrijven op het bord

Naast het goed formuleren van leerdoelen, is het belangrijk die expliciet te delen met de leerlingen. Een veelgebruikte manier is om leerdoelen op het (digitale) bord te schrijven, bijvoorbeeld op de dagplanning. Een meerwaarde hiervan is dat leraren gedurende de dag hun leerlingen kunnen herinneren aan/verwijzen naar de doelen, en leerlingen de kans hebben om voor, tijdens en na een les te reflecteren op de doelen (Clarke, 2017; Hattie, 2009). Door dagelijks de leerdoelen op het bord te schrijven, krijgt een leerling goed inzicht in wat er op een dag van hem/haar en van de klas wordt verwacht (Althoff et al., 2007).

Het opschrijven van het leerdoel van de les is één van de eerste stappen uit het EDI-model, omdat dit helpt leerlingen te betrekken bij het doel (Schmeier, 2020). Volgens dit model is het (echter) belangrijk om het opschrijven van leerdoelen te combineren met andere activiteiten, zoals:

de leerlingen vertellen wat het leerdoel van de les is;
de leerlingen het leerdoel klassikaal hardop laten voorlezen;
de leerlingen aan een klasgenoot (eventueel in eigen woorden) laten vertellen wat het leerdoel is, dit zorgt ervoor dat leerlingen het leerdoel beter onthouden, ook voor leerlingen met zwakkere leesvaardigheid;
de leerlingen het leerdoel laten overschrijven;
de leerlingen vragen stellen over het leerdoel, dit activeert de voorkennis en maakt het mogelijk voor leraren om te controleren of leerlingen het begrijpen.

Naast het opschrijven van leerdoelen, zijn er ook andere manieren om leerdoelen te delen met leerlingen. Een eerste manier is om leerdoelen zichtbaar te maken middels (fictieve) voorbeelden (‘exemplars’) die illustreren hoe kwalitatief goede en minder goede eindproducten eruit zien (Sadler, 1989). Door de voorbeelden mondeling toe te lichten, worden leerdoelen heel concreet voor leerlingen.

Een tweede manier is om leerdoelen te visualiseren. In dit kader worden in Wijze lessen (Surma et al., 2019) – een boek waarin op basis van wetenschappelijk onderzoek twaalf instructieprincipes voor in de klas staan beschreven – verschillende praktijkvoorbeelden gegeven. Een concreet voorbeeld is een leraar die het doel van de les (‘na deze les weten jullie wat coördinaten zijn’) visualiseert door een schermafbeelding van Google Maps te tonen waar de coördinaten te zien zijn.

Leerdoelen gedeeld met leerlingen, en dan?

Nadat leerdoelen met leerlingen gedeeld zijn, is het belangrijk dat de doelen een rode draad vormen in de rest van de les. Op deze manier draagt het expliciteren van leerdoelen niet alleen bij aan bewustwording bij leerlingen van wat ze leren tijdens een les, maar ook aan effecten die buiten de desbetreffende les ontstaan in het leerproces van leerlingen (langetermijneffecten), zoals zelfregulatie en autonomie:

Allereerst kunnen leraren de leerdoelen gebruiken om tijdens de les effectieve feedback te geven aan leerlingen. Dit is een continu proces van feedup (gericht op de vraag ‘waar werkt de leerling naartoe’), feedback (gericht op de vraag ‘waar is de leerling nu’) en feedforward (gericht op de vraag ‘hoe komt de leerling naar de gewenste situatie’) (Black & Wiliam, 2009; Hattie & Timperley, 2007). Positieve feedback, gericht op het werk en/of de leerstrategie van leerlingen, kan het gevoel van competentie en de intrinsieke motivatie op langere termijn bevorderen (Brookhart, 2008).
Ten tweede kunnen leerdoelen uitgangspunt vormen om te differentiëren. Door na te gaan waar leerlingen zich bevinden ten opzichte van de leerdoelen, kunnen leraren bepalen welke leerlingen een basisinstructie, verlengde instructie (voor leerlingen die extra uitleg nodig hebben) of verkorte instructie (voor leerlingen die de leerstof al goed beheersen en verrijkingsstof nodig hebben) moeten krijgen (zie de taxonomie van Bloom, 1956). Goed differentiëren in het leerstofaanbod en de instructie kan positieve effecten hebben op de leerresultaten van leerlingen (Inspectie van het Onderwijs, 2010).
Ten derde maakt het werken met leerdoelen het mogelijk om leerlingen verantwoordelijkheid te geven binnen zijn/haar eigen leerproces. Dit wordt zelfregulatie genoemd: een proces waarbij leerlingen weten wat ze moeten leren, hoe ze moeten leren, en hoe zijn hun leerproces kunnen evalueren en bijsturen (Surma et al., 2019). De leerdoelen zijn dan een middel die leerlingen gebruiken om hun eigen leerproces te sturen, maar de leraar speelt hierbij een belangrijke rol door leerlingen bewust te maken van de leerdoelen en welke strategieën nodig zijn om de doelen te bereiken (Zimmerman, 2000).
Tot slot kan het zinvol zijn om samen met leerlingen persoonlijke leerdoelen te formuleren en taken te ontwikkelen die leerlingen helpen deze doelen te bereiken. Onderzoek van Assor et al. (2002) op basis van vragenlijsten bij 862 basisschoolleerlingen laat zien dat de zelfstandigheid en autonomie van leerlingen wordt vergroot door de persoonlijke leerdoelen van leerlingen als uitgangspunt te nemen tijdens de les.

Enkele kanttekeningen

Hoewel veelal wordt aangeraden om met leerdoelen te werken, worden er – met name vanuit de cognitieve psychologie – kanttekeningen genoemd bij het standaard beginnen van iedere les met het delen van het leerdoel met leerlingen. Volgens de Cognitive Load Theory (CLT) van Sweller (1988) wordt het leerproces van leerlingen verbeterd wanneer het einddoel achterwege gelaten wordt. Onderzoek naar de CLT laat zien dat de cognitieve werkbelasting bij een instructie zonder vastgesteld einddoel een stuk lager is, omdat leerlingen minder dingen tegelijk hoeven te onthouden.

Een ander argument tegen het delen van leerdoelen met leerlingen aan het begin van de les, is dat leerlingen minder aandacht kunnen hebben voor de informatie die niet tot het doel behoort (McCrudden et al., 2010). Onderzoek van Rothkopf (1966) laat bijvoorbeeld zien dat het geven van een leerdoel bij een tekst ertoe leidt dat leerlingen alleen nog oog hebben voor wat er in het leerdoel aangegeven is.

Een laatste argument is dat het delen van het leerdoel aan het begin van de les het leerproces kan ‘verpesten’ wanneer leerlingen de benodigde kennis al beheersen (Wiliam & Leahy, 2018). Een alternatief is daarom om de les bijvoorbeeld te beginnen met een leervraag in plaats van leerdoel, zodat leerlingen betrokken en geïnteresseerd raken.