Welke factoren bij de leerkracht en welke in de schoolorganisatie zijn nodig zodat de inzet van ict de leeropbrengsten in het primair onderwijs verhoogt?

Geplaatst op 6 september 2021

Om leeropbrengsten van leerlingen in het primair onderwijs te verhogen door de inzet van ict zijn meerdere factoren van belang, veelal in onderlinge samenhang. Leerkrachten beschikken over up-to-date ict-vaardigheden en competenties. Ze staan open voor nieuwe ontwikkelingen en zijn bereid kennis te delen met collega’s. Leerkrachten krijgen voldoende tijd en ruimte om samen te werken en elkaar te kunnen helpen. Een ondersteuningsteam lost snel technische obstakels op en vervangt direct defecte apparatuur.

Het effect van de inzet van ict op de leeropbrengsten van leerlingen in het primair onderwijs is klein, maar voor de vakken lezen en rekenen positief. Welke factoren dragen daar aan bij?

Effectiviteit van ict is afhankelijk van de context

Er kan geen rechtstreekse relatie worden aangetoond tussen ict en leeropbrengsten in het primair onderwijs. De effectiviteit van ict is afhankelijk van de context en van verschillende factoren. Het gaat dan om factoren op institutioneel niveau, school-, leerling- en gezinsniveau, veelal in onderlinge samenhang.

Factoren op institutioneel niveau hebben betrekking op de technische infrastructuur, beleid voor ict-training van leerkrachten en beschikbare budgetten. Op schoolniveau gaat het over hoe schoolleiding en leerkrachten aankijken tegen ict, aantal leerlingen per leraar, beschikbaarheid van software, hardware en ondersteuning. Bij leerlingen spelen geslacht, (computer)vaardigheden en houding over technologie en leren een rol. Evenals ambities en motivatie. Factoren die in het gezin meespelen zijn de gezinssamenstelling, sociaal-economische status en beschikbaarheid van apparatuur.

Factoren op institutioneel niveau en op schoolniveau lijken in belangrijke mate bepalend voor het gebruik van ict en de leeropbrengsten. Leerling- en gezinskenmerken bepalen in onderlinge samenhang het gebruik van ict in de thuissituatie. Juist dit leren, buiten de formele leercontext, zou de effectiviteit van ict bevorderen.

De leerkracht en leeropbrengsten van ict

De inzet van ict staat of valt met de kennis en vaardigheden van leerkrachten. Zij moeten in staat zijn de technologie toe te passen in de klas, op een pedagogisch verantwoorde wijze, geïntegreerd in het leerproces. De leerkrachten houden hun kennis op peil en staan open voor nieuwe ontwikkelingen. Ze zijn bereid kennis met collega’s te delen en samen te werken.
Verder zorgen leerkrachten ervoor dat leerlingen voldoende ict-vaardigheden hebben. Het leerproces sluit aan bij de belevingswereld van de leerlingen. Dat maakt samenwerking tussen leerlingen, ook buiten school, eenvoudiger. Informeel leren krijgt op die manier een extra stimulans. Belangrijk hier is vertrouwen in eigen kunnen: leerkrachten moeten de overtuiging hebben dat ze de gewenste betrokkenheid van leerlingen en de beoogde leerdoelen kunnen realiseren.

De school en leeropbrengsten van ict

Leeropbrengsten van ict hangen voor een groot deel af van de wisselwerking tussen schoolcontext en leerkracht. Een hoofdtaak voor de school is zorgen voor voldoende tijd en ruimte voor leerkrachten om samen te werken en elkaar te helpen. Voorwaarden zijn een goede technische infrastructuur en ondersteuning. Dit omvat trainingen voor leerkrachten, en beschikbaarheid van tijd en middelen. Een snel handelend ondersteuningsteam voor het oplossen van technische obstakels en vervangen van defecte apparatuur is onontbeerlijk.

Leerlingen moeten voldoende toegang hebben tot de ict-middelen. De school stimuleert en faciliteert informeel leren. Te denken valt hierbij aan groepswerk buiten de klas en het zelfstandig onderzoeken van vraagstukken. Dit vereist onder meer een visie en leiderschap op nut en gebruik van ict bij de directeur en het schoolbestuur. Daarnaast helpt een flexibel curriculum dat zich aan technologische veranderingen kan aanpassen.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Wilco Brinkman (antwoordspecialist) en Ruud van der Aa (kennismakelaar)
Vraagsteller: Hoofd ICT (onderwijskundig)

Vraag

Welke factoren bij de leraar en welke factoren in de schoolorganisatie zijn nodig om ICT in het primair onderwijs zo in te zetten dat het de leeropbrengsten verhoogt?

Kort antwoord

Het effect van de inzet van ICT op de leeropbrengsten van leerlingen in het primair onderwijs is klein, maar over het algemeen positief voor de vakken lezen en rekenen. Er zijn uiteenlopende factoren die hier, vaak in onderlinge samenhang, een rol bij spelen. Relevante factoren bij de leraar hebben onder andere betrekking op up-to-date ICT-vaardigheden en competenties, ontwikkelingsbereidheid, kennisdeling met collega’s en de attitude ten aanzien van ICT-gebruik.

Voor de schoolorganisatie gaat het om zaken als voldoende tijd en ruimte voor leraren voor samenwerking en peer review, een snel handelend ondersteuningsteam voor het oplossen van technische obstakels en vervangen van defecte apparatuur, visie en leiderschap op nut en gebruik van ICT van schoolleiding/directeur. Naast factoren bij de leraar en op school zijn ook leerlingkenmerken, gezinskenmerken en het overheidsbeleid medebepalend voor de opbrengsten van ICT in het onderwijs.

Toelichting antwoord

ICT en leeropbrengsten

ICT in het onderwijs is een verzamelbegrip voor uiteenlopende digitale instrumenten en toepassingen die ingezet kunnen worden in de werk- en leerprocessen in het onderwijs (Kaur & Tao 2014). Voor het gebruik van ICT in het onderwijs kan grofweg onderscheid worden gemaakt tussen ICT-inzet in het primaire proces (het pedagogisch-didactisch proces) en het secundaire proces (administratie, communicatie, andere ondersteuningstaken). In de beantwoording van deze vraag ligt de focus op de inzet van ICT in het primaire proces.

In de beantwoording van de vraag kijken we met name naar de leeropbrengsten van ICT voor de kernvakken lezen en rekenen. Vanzelfsprekend zijn er op een veel breder spectrum aan vakken en vaardigheden leeropbrengsten te realiseren. Zo heeft de inzet van ICT in zichzelf al een positief verband met leeropbrengsten op het gebied van 21ste eeuwse vaardigheden als bijvoorbeeld informatie zoeken en verwerken (OECD 2015).

Effectiviteit van de inzet van ICT contextueel bepaald

Uit verschillende meta- en reviewstudies blijkt dat het effect van de inzet van ICT op de leeropbrengsten van leerlingen in het primair en secundair onderwijs klein, maar over het algemeen positief is voor de vakken lezen en rekenen/wiskunde (Higgins et al 2012, Lewin et al 2019, Heijsters en Van der Ploeg 2020). Andere studies wijzen op een zwak verband tussen de inzet van ICT en de leeropbrengsten (Higgins 2003, en Livingstone 2012, Biagi & Logi 2013).

De literatuur laat zien dat er geen eenvoudige, rechtstreekse (causale) relatie kan worden aangetoond tussen ICT en leeropbrengsten in het primair (en secundair) onderwijs. Vrij eensgezind is de literatuur over het feit dat de effectiviteit van de inzet van ICT sterk contextueel afhankelijk is en mede wordt beïnvloed door verschillende (intermediërende) variabelen (Mosely 1999; Sangra & Gonzalez-Sanmamed 2010; Higgins et al 2012, Biagi & Loi 2013, OECD 2015, Almerich et al 2016, Lewin et al 2019). De OECD (2015) stelt dat “the link from more technology to better learning results is far from direct”.

Op basis van een literatuuranalyse onderscheiden Biagi & Loi (2013) factoren op institutioneel niveau, schoolniveau, leerlingniveau en gezinskenmerken, die samenhangen met het gebruik van ICT door leerlingen en de leeropbrengsten in de klas.

Factoren op institutioneel niveau hebben onder andere betrekking op de technische infrastructuur, beleid aangaande ICT-training van leraren en computergebruik, en beschikbare budgetten.
Factoren op schoolniveau hebben onder andere betrekking op de houding van schoolleiding en leraren ten aanzien van ICT, beschikbare middelen (software, hardware en technische en pedagogische ondersteuning), leraar/leerling-ratio en algemene klaskenmerken.
Factoren op leerlingniveau hebben onder andere betrekking op geslacht, vaardigheid, omgang met vrienden (peer group), houding ten aanzien van technologie en leren, ambities en motivatie.
Factoren op gezinsniveau hebben onder andere betrekking op de sociaal-economische status, gezinssamenstelling, houding ten aanzien van technologie en de beschikbare apparatuur.

Volgens Biagi en Loi (2013) zijn de factoren op institutioneel niveau en op schoolniveau in belangrijke mate bepalend voor het gebruik en de effectiviteit (leeropbrengst) van ICT op school. Het zijn randvoorwaardelijke factoren die een effectieve inzet van ICT mogelijk maken en versterken. Leerlingkenmerken en gezinskenmerken bepalen in onderlinge samenhang het gebruik van ICT in de thuissituatie en zijn daarmee medebepalend voor bijvoorbeeld de mogelijkheden om buiten de standaard leersituaties (klas, school) te leren met behulp van ICT.

Volgens Chauhan (2017) en Lewin (2019) bevordert juist dit leren buiten de formele, standaard leercontext de effectiviteit van ICT. Biagi en Loi (2013) wijzen daarbij op de onderlinge samenhang van de factoren op de verschillende niveaus, wat het moeilijk maakt om causale verbanden aan te tonen. Uiteindelijk loopt het verband van ICT-gebruik op school en ICT-gebruik thuis en de effectiviteit daarvan via de wijze waarop de leerling de ICT toepast en zijn of haar leerstijl (Biagi en Loi 2013; zie ook Mosely 1999).

Leraar-en schoolgerelateerde factoren en leeropbrengst van ICT

In de literatuur worden uiteenlopende factoren en processen genoemd aan de kant van de leraar en aan de kant van de schoolorganisatie, die samenhangen met positieve leeropbrengsten van ICT in het primair onderwijs (zie tabel 1). Zoals opgemerkt, zijn dergelijke samenhangen vaak onderling afhankelijk of in combinatie met andere factoren buiten de leraar of de school (Biagi en Loi, 2013). Daarnaast is het onderscheid tussen leraar- en schoolgerelateerde factoren niet altijd even scherp te maken. Ze hangen natuurlijk ook met elkaar samen. Ons doel met de indeling is inzicht te geven in welke actoren een bijdrage kunnen leveren aan het verbeteren van de te realiseren leeropbrengst met behulp van ICT.

Leraargerelateerde factoren	Schoolgerelateerde factoren
ICT vaardigheden, competenties en het constant blijven ontwikkelen daarvan (Mosely 1999, Kalaš et.al. 2012, Almerich et al. 2016): kennis en vaardigheden die met de ingezette technologie samenhangen. kennis over technologie-ondersteunende pedagogiek. kennis en vaardigheden over het toepassen van technologie in een klas. kennis van het integreren van technologie in het leerproces in een klas. (Kerckaert e.a. 2015)	Voldoende tijd en ruimte voor leraren voor samenwerking en peer review (Mosely 1999)
Bereidheid tot het delen van kennis en samenwerken met collega’s (Divaharan & Ping 2010)	Ruimte voor informeel leren creëren gebruiken en stimuleren ( Chauhan 2017, Lewin e.a. 2019). Te denken valt hierbij aan groepswerk buiten de school/klas, specifieke ICT t.b.v. het zelfstandig onderzoeken van vraagstukken,
Bewuste inzet van ICT in het totale pedagogisch proces (Mosely 1999, Stringer e.a. 2019)	Een zorgvuldig implementatie met aandacht voor technische en ondersteunende infrastructuur (Kulik & Fletcher 2016). Dit omvat initiële training, beschikbaarheid van tijd en andere middelen (Stringer e.a. 2019). Een snel handelend ondersteuningsteam voor het oplossen van technische obstakels en vervangen van defecte apparatuur (Kalaš e.a. 2012,)
Ontwikkelingsbereidheid buiten de eigen ‘perceived competence’ (Mosely 1999)	Leerlingen moeten voldoende toegang hebben tot de ICT-middelen (Mosely 1999)
Duidelijke doelstellingen per leeronderwerp (Mosely 1999, OECD 2015)	Sterke visie en leiderschap op nut en gebruik van ICT van schoolleiding/directeur (Mosely 1999, Divaharan & Ping 2010, Sangra & Gonzalez-Sanmamed 2010, Kalaš e.a. 2012, Biagi & Loi 2013)
Zorgen dat leerlingen voldoende ICT-vaardigheden hebben (Mosely 1999, Lewin e.a. 2019)	Pedagogische ondersteuning (Eurydice 2010)
Algemene attitude ten opzichte van ICT in het onderwijs (Mosely 1999, Llomäki 2008, Kreijns e.a. 2013, Kerckaert e.a. 2015, Mckinsey 2020a). Ziet de laar bijvoorbeeld mogelijkheden om zichzelf en onderwijs te verbeteren, belang om aan te sluiten op belevingswereld van leerlingen	Samenwerking met andere scholen (Kalaš e.a. 2012)
Stimuleren van samenwerking tussen leerlingen (Kalaš e.a. 2012, OECD 2015). Hier past ook het stimuleren van informeel leren bij (zie schoolgerelateerde factoren)	Tijd en ondersteuning voor leraren om zowel nieuwe technische als nieuwe pedagogische vaardigheden te leren (Higgins 2003, Worth e.a 2018)
Vertrouwen in eigen kunnen: de overtuiging dat een leraar in staat is de gewenste betrokkenheid van leerlingen en leerdoelen te realiseren. (Kerckaert e.a. 2015)	Flexibel curriculum dat zich aan technologische veranderingen kan aanpassen (Higgins 2003)
	Wanneer de inzet van ICT helpt de leer- en oefentijd te verruimen (OECD 2015, Lewin e.a. 2019, Mckinsey 2020b)
	Continue training: vaardigheden en pedagogiek (Sangra & Gonzalez-Sanmamed 2010, Stringer e.a. 2019)