0 - Van eigenaarschap naar verantwoordelijkheid

Piet van der Ploeg

Lector bij Academica University of Applied Sciences

Geplaatst op 5 maart 2024

Introductie

Eigenaarschap is een buzzword in het onderwijs. Hoewel het in de praktijk even problematisch is als populair. Het lastigst zijn de paradoxen. De paradoxen van eigenaarschap raken kernvragen van de pedagogiek en de didactiek.

Onderwijs werkt het beste als de leerling betrokken is: als ze actief en gemotiveerd is, als het haar engageert en past. Haar leren moet haar leren zijn. Tegelijkertijd kan onderwijs niet anders dan dwingend zijn, door anderen bedacht, voorbereid, geleid en gecontroleerd. Waardoor het leren onvermijdelijk on-eigen is.

Hier komt bij dat de leerling in haar mogelijkheden om te leren voor een deel bepaald wordt door aanleg- en context-factoren waarop zijzelf geen greep heeft. Ook hierdoor heeft zij haar eigen leren niet volledig in de hand. Eigenaarschap van leerlingen bepleiten of praktiseren zonder deze spanningen in acht te nemen, ondermijnt juist hun eigenaarschap. Vandaar: de paradoxen van eigenaarschap.

Hoofdstuk 1 verkent de paradoxen van eigenaarschap. Hoofdstuk 2 verdiept de verkenning door in te zoomen op een casus: de zelfbeschrijving van een Daltonschool. Waarom leerlingen geen eigenaar kunnen zijn van hun eigen leerproces, wordt nader uitgelegd in hoofdstuk 3.Eigenaarschap is extra paradoxaal wanneer leerlingen niet zelf mogen kiezen of ze eigenaarschap willen of niet. Over deze paradox in het kwadraat gaat hoofdstuk 4.

Alle tegenstrijdigheden van leerling-eigenaarschap worden in hoofdstuk 5 samengevat, geordend en op begrip gebracht aan de hand van een casus, de Ontwikkelcirkel.
Gegeven de bedenkingen mag het verbazing wekken dat denken en doen in termen van eigenaarschap zo populair is. Ik zoek de verklaring in de tijdgeest, die van het neoliberalisme. Hoofdstuk 6 laat zien dat eigenaarschap van leerlingen lijkt op neoliberaal burgerschap en neoliberaal werknemerschap.

Eigenaarschap van leerlingen past perfect bij de tijdgeest.

In de laatste hoofdstukken stel ik voor het concept “eigenaarschap” op te geven en terug te gaan naar ouderwetse manieren van denken en doen waarin verantwoordelijkheid voorop staat: verantwoordelijk zijn en verantwoordelijk worden. Bij eigenaarschap ligt de nadruk op beslisruimte en bevoegdheid; bij de verantwoordelijkheid ligt de nadruk op redelijkheid: het kunnen en willen verantwoorden van het eigen oordelen en handelen. Hoofdstuk 7 relateert eigenaarschap aan zelfzeggenschap. Hoofdstuk 8 bespreekt uitgebreid zelfzeggenschap en verantwoordelijkheid. Hoofdstuk 9 zet uiteen hoe onderwijs bijdraagt aan verantwoordelijk worden, althans, hoe onderwijs kan bijdragen: wat dit van onderwijs vraagt.

Noot voor de hedendaagse lezer: De hoofdstukken kunnen eventueel onafhankelijk van elkaar geconsumeerd worden. De tekst en de argumentatie zijn hiertegen bestand. Om een hoofdstuk goed te kunnen volgen is het niet noodzakelijk alles wat eraan voorafgaat, gelezen te hebben.