Hybride leeromgeving (2): de onderwijsvisie

Rens Gresnigt

Docent, Consultant, Onderzoeker bij Fontys University

Geplaatst op 31 mei 2021

Dit artikel is geschreven samen met Peter Bos.

Daar waar het werkveld en het onderwijs samen bouwen aan mogelijkheden voor leven lang ontwikkelen ontstaan hybride leeromgevingen. Op steeds meer plekken in het mbo, hbo en wo zien we enthousiasme voor deze onderwijsinnovatie. In dit artikel wordt beschreven waarom professionals in opleiding (studenten), werkveldprofessionals en onderwijsprofessionals hier voor kiezen en wat er geleerd kan worden in deze hybride leeromgevingen.

Dit is het tweede artikel in een drieluik over hybride leeromgevingen. In een eerder artikel hebben we enkele kenmerken van hybride leeromgevingen beschreven. In dat artikel hebben we de volgende definitie gegeven: een hybride leeromgeving is in de kern een plek waar professionals in opleiding (bv. studenten), werkveldprofessionals en onderwijsprofessionals samen vormgeven aan leren, werken en onderzoeken.

Waarom hybride leeromgevingen?

Deze vraag gaat over de ‘Why-vraag’ (Sinek, 2009). Waarom zouden we hybride leeromgevingen willen ontwerpen? Wat is de meerwaarde van hybride leeromgevingen ten opzichte van meer traditioneel onderwijs? Welke doelen kun je nastreven binnen de context van hybride leeromgevingen? En vanuit welke visie op leren is het aantrekkelijk om hybride leeromgevingen te starten? Om antwoord te geven op deze vragen gaan we in deze paragraaf in op drie veel voorkomende argumenten voor hybride leeromgevingen.

Ten eerste kan een hybride leeromgeving gestart worden om de aansluiting tussen onderwijs en beroepspraktijk te versterken.

Hoewel het mbo en hbo onderwijs direct opleidt voor de arbeidsmarkt, lijkt er nog regelmatig een kloof te zijn tussen school en werk (van Hees et al., 2013; Zitter & Hoeve, 2012b). Deze kloof kan zich op meerdere fronten manifesteren. Bijvoorbeeld:

Onderwijs loopt achter op de praktijk - Natuurlijk is er een behoorlijke portie basiskennis die voor een beroep jarenlang hetzelfde blijft. Maar op die basis vindt steeds doorontwikkeling en vernieuwing plaats doordat het beroepenveld continu moderniseert. In een bedrijf veranderen bijvoorbeeld de gebruikte systemen en standaarden door ontwikkelingen in de markt. Een opleiding loopt soms achter op de meest actuele ontwikkelingen die binnen het werkplek al zijn ingevoerd waardoor studenten niet (meer) de meest actuele en gewenste beroepscompetenties ontwikkelen.
Kennisdeling is niet vanzelfsprekend - Binnen de practoraten (mbo), lectoraten (hbo) en leerstoelgroepen (wo) wordt continu gewerkt aan het uitbreiden van de kennisbasis, door bijvoorbeeld onderzoek uit te voeren of interventies te ontwikkelen. De inzichten die dat oplevert kunnen via het onderwijs relatief eenvoudig bij studenten terechtkomen. Het werkveld heeft echter niet altijd toegang tot deze nieuwe kennis die ontwikkeld wordt binnen de muren van onderwijsinstellingen.
Er zijn cultuurverschillen tussen onderwijs en werkveld - De sociaal-culturele omgeving van onderwijs en werk zijn vaak verschillend. Studenten in een relatief traditionele onderwijsomgeving zijn vaak volgend, de leraar of opleiding biedt een leerroute en leerstructuur aan die de student volgt. In het werkveld wordt daarentegen verwacht dat een werknemer initiatief kan nemen en binnen de organisatie een eigen pad bewandelt. Ook zijn er vaak andere ideeën over ‘goed werk’. Waar in het onderwijs zesjes volstaan om het diploma te halen, wordt binnen het werk vaak het maximale resultaat verwacht.

Hybride leeromgevingen kunnen de structurele samenwerking en afstemming tussen het onderwijs en het werkveld stimuleren. Doordat in een hybride leeromgeving de opleiding, de werkplek en de student veel intensiever samen optrekken kan er ingespeeld worden op actuele ontwikkelingen op gebied van beroepscompetenties, kan kennis optimaal uitgewisseld worden en leren studenten de ‘mores’ van het beroep kennen en in een vloeiende beweging doorstromen van opleiding naar werk.

Een tweede argument om een hybride leeromgeving na te streven is de wens om bij te dragen aan echte maatschappelijke vraagstukken.

Steeds meer organisaties worden actief geconfronteerd met complexe (maatschappelijke) vraagstukken zoals klimaatverandering, energietransitie, vergrijzing en welvaartsverdeling. In een hybride leeromgeving kunnen studenten, docenten, ondernemers, onderzoekers, werknemers en werkgevers samenwerken aan oplossingen voor deze complexe vraagstukken (Custers et al., 2018), ook wel wicked problems genoemd (Crowley & Head, 2017).

Authentieke vraagstukken uit het werkveld zijn vaak gerelateerd aan de hiervoor genoemde complexe (maatschappelijke) vraagstukken. Authentieke en maatschappelijke vraagstukken zijn uitstekend uitgangspunt voor hybride leeromgevingen. De vraagstukken vormen namelijk een gezamenlijke drive voor innovatie en een reden om samen te werken over de grens van de ‘eigen’ discipline. Doordat complexe problemen vaak in multidisciplinaire teams moeten worden aangepakt ontstaan er voor studenten bovendien vele leerkansen. Maar ook voor de werkveldpartner biedt de samenwerking met een onderwijsorganisatie de mogelijkheid om expertises en kennis uit verschillende opleidingen en disciplines te betrekken bij hun authentieke vraagstukken.

Het derde en laatste argument dat wij vaak tegen komen voor het starten van een hybride leeromgeving is het bevorderen van het leerproces van de student en een daarbij passende onderwijsinnovatie (Thunnissen & Custers, 2018).

We zijn ons er steeds meer van bewust dat het niet de docenten zijn die kennis kunnen overdragen, maar dat het de studenten zijn die kennis opbouwen.

Die kennisconstructie vormt vervolgens de basis voor vaardigheden die studenten op de arbeidsmarkt van de toekomst kunnen inzetten (Walma van der Molen & Kirschner, 2017). Steeds vaker wordt onderwijs ontworpen op basis van leeruitkomsten die tot uiting moeten komen in waarneembaar gedrag. Het toetsen van dit soort onderwijs vraagt om de mogelijkheid studenten te observeren in reële en authentieke contexten waar de afstemming van theorie en praktijk tot zijn recht komt (Vanderlinde et al., 2020). Juist de hybride leeromgeving biedt kansen voor dit soort onderwijsinnovaties.

In een hybride leeromgeving is er de mogelijkheid om niet alleen routine expertise op te bouwen die nodig is bij reeds bekende en afgebakende vraagstukken. Een hybride leeromgeving biedt ook de mogelijkheid om adaptieve expertise te ontwikkelen in een werkomgeving waar bijvoorbeeld geëxperimenteerd kan worden, experts geobserveerd kunnen worden, meerdere perspectieven belangrijk zijn en dieper conceptueel leren mogelijk is (Fluit, 2021).

Kortom, een hybride leeromgeving kun je dus vanuit verschillende argumenten en visies opstarten. Vaak spelen de wens om de kloof tussen onderwijs en de beroepspraktijk te dichten, het verlangen om bij te dragen aan actuele maatschappelijke vraagstukken en de wens om een krachtige ontwikkelingsgerichte omgevingen te creëren voor student, docent en werkveldprofessional een belangrijke rol.

Wat kan er geleerd worden in een hybride leeromgeving?

In een dynamische wereld is het belangrijk dat je niet alleen een gedegen kennisbasis hebt, je moet ook kunnen functioneren in een veranderende werkomgeving en je voortdurend kunnen en willen ontwikkelen. De juiste competenties bezitten is, in een steeds complexere en technologisch snel ontwikkelende samenleving en continu veranderende arbeidsmarkt, niet eenvoudig. Juist in een hybride leeromgeving liggen er kansen om kennis direct in te zetten bij authentieke vraagstukken waardoor studenten, werknemers en docenten samen steeds de benodigde actuele (beroeps)competenties kunnen ontwikkelen, hun unieke talenten kunnen inzetten en zich zo een leven lang blijven ontwikkelen (Custers et al., 2018; Kuijpers & Thomassen, 2019; Kuijpers & Thunnissen, 2019).

Soms wordt gedacht dat door de opkomst van Google en de snelle veranderingen op de arbeidsmarkt kennis minder belangrijk wordt. Dat is een misverstand: (vak)kennis is nog altijd de basis voor het ontwikkelen van competenties/skills (Meester et al., 2017). Maar omdat de kennisbasis voor elk beroep en opleiding heel specifiek is zoomen we bij het beantwoorden van deze vraag in op brede vaardigheden en competenties die studenten in een hybride leeromgeving kunnen opdoen.

Vanuit een breder (onderwijskundig) perspectief wordt dan vaak gesproken over ‘21e-eeuwse vaardigheden’, ‘lifelong learning competencies’ (Voogt & Roblin, 2010), ‘advanced skills’ (Skills-platform, 2016) of ‘future skills’ (World Economic Forum, 2016). Omdat we dit artikel enigszins beknopt willen houden zullen we hier niet alle skills en competenties beschrijven. Omdat een hybride leeromgeving gaat over de aansluiting op de werkplek kiezen we er voor om een opsomming uit onderzoek van Juliëtte Walma van der Molen en Paul Kirschner (2017) op te nemen (Tabel 1). Zij hebben gekeken wat er nodig is om jongeren op te leiden voor de arbeidsmarkt van de toekomst. Onderstaande tabel bevat aspecten en strategieën die voor iedereen belangrijk zijn en die opgedaan kunnen worden in een diversiteit aan leeromgevingen. Het helpt om een rijke leeromgeving te hebben waar niet alleen de nadruk ligt op kennisreproductie. Een hybride leeromgeving, met zijn authentieke vraagstukken en multidisciplinaire teams, zou zo’n omgeving kunnen zijn.

Belangrijke aspecten voor toekomstig functioneren:

een gedegen basiskennis waarmee de wereld te begrijpen is,
voldoende kennis over maatschappelijk-technologische ontwikkelingen,
voldoende kennis over ontwikkelingen op de arbeidsmarkt en het maken van keuzes die daarbij aansluiten,
vaardigheden om goed met die kennis om te gaan: creativiteit, eigen analyse, kritische informatieverwerking,
een positieve wil en houding om onderzoekende en kritische vragen te stellen, te blijven leren en samen te werken,
vertrouwen in je eigen ontwikkelmogelijkheden,
de motivatie om te blijven leren en je flexibel aan te passen.

Het is belangrijk strategieën en kwaliteiten te ontwikkelen die aanzetten tot:

eigen kritische analyse en probleemoplossing,
creativiteit en innovatie,
reflectie,
ondernemingszin,
digitale vaardigheid,
communicatie,
samenwerking en
sociaal-cultureel bewustzijn.

Tabel 1: uit Walma van der Molen and Kirschner (2017)

Als we vervolgens willen weten wat er specifiek geleerd kan worden in een hybride leeromgeving, zoomen we in op wat de specifieke leermogelijkheden zijn op de grens van school en werk. In zo’n omgeving waar iemand in twee werelden gelijktijdig opereert wordt aan boundary crossing (Gulikers & Oonk, 2019) gedaan. Zo’n boundary crossers-omgeving biedt ruimte voor specifieke leermechanismen. Gulikers en Oonk (2016, 2019) beschrijven vier leermechanismen en daarbij passende doelen:

Identificatie: Verkrijgen van inzicht in de manier waarop verschillende praktijken zich van elkaar onderscheiden of elkaar aanvullen.
Coördinatie: Samenwerking bij het oplossen van het probleem, maar gericht op efficiënt en naast elkaar functioneren (taken verdelen).
Reflectie: Leren door de ogen van de ander naar de eigen praktijk te kijken. Er vindt zowel een definiëring als een uitwisseling van perspectieven plaats, gericht op wederzijdse betekenisverlening en het verbinden van verschillende kennis.
Transformatie: Transformatie treedt op als nieuwe praktijken worden gevormd. Het eindresultaat had niet kunnen ontstaan zonder daadwerkelijke samenwerking en integratie van verschillende perspectieven/wensen (Gulikers & Oonk, 2016, p. 21).

Deze vier leermechanismen ontstaan juist op de grens van twee verschillende werelden, in het geval van een hybride leeromgeving op de grens van werk en opleiding. Gulikers en Oonk beschrijven in hun artikelen (2016, 2019) ook een rubric met daarin het gedrag dat iemand vertoont bij deze mechanismen. Het voert te ver om de hele rubric hier te beschrijven, daarvoor kan het originele artikel worden geraadpleegd. Ter illustratie staan in onderstaand kader enkele van de omschreven competenties.

Identificatie: De lerende … - kan helder verwoorden welke expertises nodig zijn om dit project goed te kunnen uitvoeren en kan hierin concreet benoemen wat hij/ zij zelf weet en waarvoor anderen (andere studenten en externen) nodig zijn. Brengt in kaart wie de stakeholders zijn, maar ook wat hun belangen, perspectieven en/of expertise zijn. Maakt inzichtelijk hoe die stakeholders zich tot elkaar verhouden. Maakt concreet waarvoor hij/ zij deze stakeholders in dit project nodig en treft voorbereidingen om hen te benaderen.
Coördinatie: De lerende … - legt actief contact met meerdere andere stakeholders benadert de verschillende stakeholders met gerichte vragen om het project beter uit te voeren. … [Zoekt] afstemming tussen de partijen en controleert of iedereen een bijdrage levert. Zo niet, dan onderneemt hij/ zij actie.
Reflectie: De lerende … - zoekt actief naar ‘wat ik van andere partijen kan leren’ en nuanceert eigen perspectief met de inzichten van anderen.
Transformatie: De lerende - pakt het project op vanuit de intentie om een resultaat op te leveren dat de praktijk (de regio) vernieuwt of inspireert tot vernieuwing. Kan overtuigend aantonen hoe verschillende belangen/ perspectieven zijn afgewogen in het resultaat en toont hiermee aan dat hij/zij goed heeft nagedacht over de realiseerbaarheid én het innovatieve karakter van dit resultaat voor verschillende partijen in de regio. Heeft hiermee zichtbaar enthousiasme gecreëerd bij externen.

(Gulikers & Oonk, 2016, pp. 22-23)

Kortom, als we kijken naar wat geleerd kan worden in een hybride leeromgeving dan zien we dat door de interactie die mogelijk is tussen werkplek, opleiding en student dit soort omgevingen zich heel goed lenen om meer dan ‘alleen’ kennisdoelen na te streven. Er zijn specifieke mogelijkheden om ‘boundary crossers vaardigheden’ te ontwikkelen. Doordat authentieke vraagstukken centraal staan kan kennis ook gelijk worden toegepast en ontwikkelen de lerenden in een hybride leeromgeving ook competenties die vaak worden aangeduid als ‘future skills’.
Dit artikel is het tweede in een drieluik over hybride leeromgevingen. In deel 1 werd toegelicht wat een hybride leeromgeving is. In deel 3 wordt het ontwerpen van hybride leeromgevingen belicht. Deel 3 bevat ook de bronvermelding van alle artikelen.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!