Wat is de invloed van het veelvuldig en vroegtijdig gebruik van digitale media door kinderen op hun taakgerichtheid, luisterhouding, concentratie en verantwoording voor het eigen leerproces?

Geplaatst op 27 oktober 2020

De relatie tussen mediagebruik door kinderen thuis en executieve functies is niet eenduidig, maar er zijn wel aanwijzingen dat veelvuldig en vroegtijdig mediagebruik ten koste gaat van aandacht en concentratie. Het grootste probleem lijkt het niet-interactieve karakter van veel mediagebruik. Dat is ongunstig voor de hersenontwikkeling en daarmee voor de ontwikkeling van executieve functies. Interactief gebruik van digitale media kan deze negatieve gevolgen tegengaan.

Kinderen groeien op met digitale media als tablets, laptops en smartphones, naast al langer bestaande audiovisuele media: televisie en video. Voor de risico’s van mediagebruik door kinderen is al lange tijd aandacht. Veronderstelde risico’s zijn verminderde interactie, slaapproblemen, angst en verslaving. Het teveel naar schermen kijken, heeft mogelijk invloed op het leren en functioneren op school. Die invloed verloopt waarschijnlijk via de executieve functies aandacht, werkgeheugen en emotieregulatie. Deze sturen en controleren iemands gedrag, en zijn belangrijk voor het leren.

Oorzaak en gevolg van mediagebruik

Er zijn aanwijzingen voor een relatie tussen een hoog mediagebruik en problemen met aandacht en concentratie bij kinderen. Onderzoekers signaleren een verband tussen toegenomen schermtijd – meer dan twee uur per dag – en sterke aandachtsproblemen bij peuters. Als er een verband is gevonden tussen mediagebruik en aandachtsproblematiek, blijft de vraag: wat is oorzaak en wat is gevolg? Internetverslaving bijvoorbeeld kan zowel een voorspeller als een gevolg van matige schoolprestaties bij adolescenten zijn, waarbij slecht slapen en gebrek aan concentratie een rol spelen.

Recent onderzoek naar schermtijd en ontwikkelingsachterstand bij kinderen tussen de twee en vijf jaar geeft wel zicht op oorzaak en gevolg. Meer schermtijd in de peuterleeftijd leidt tot slechtere scores op algemene ontwikkeling enkele jaren later. Kanttekeningen zijn dat moeders de schermtijd aangeven en dat de grootte van het effect niet bekend is.

Interactief gebruik van digitale media

Veel mediagebruik is niet-interactief. Mogelijk heeft juist dat negatieve gevolgen voor de ontwikkeling van executieve functies. Wanneer kinderen van twee tot drie jaar oud niet alleen naar het scherm kijken, maar interactief bezig zijn, dan popt een andere uitkomst op. Een interactieve educatieve app beïnvloedt de executieve functies niet negatief. Kinderen kunnen een beloning beter uitstellen na een interactieve educatieve app dan na een cartoon. Hun werkgeheugen wordt door een interactieve educatieve app soms in positieve zin beïnvloed. En dat is niet het geval bij entertainment op een scherm en bij een niet-interactief onderwijskundig tv-programma.

Waarom is interactiviteit van belang? Interactie bevordert de hersenontwikkeling en daarmee de ontwikkeling van executieve functies. Wanneer er bij mediagebruik sprake is van interactiviteit, dan zijn er geen negatieve gevolgen voor de executieve functies. Digitale tools bieden eveneens een trainingsmogelijkheid om executieve functies te ontwikkelen of de aandacht van kinderen voor een bepaalde taak vast te houden.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Yolande Emmelot (antwoordspecialist) en Marianne Boogaard (kennismakelaar)

Vraagsteller: leerkracht po

Vraag

Is het waar dat kinderen die van jongs af aan veel thuis bezig zijn met digitale media minder goed functioneren als het gaat om taakgerichtheid, luisterhouding, concentratie en verantwoording voor het eigen leerproces? Zo ja, welke methodieken zijn geschikt gebleken om dit effect tegen te gaan?

Kort antwoord

De relatie tussen mediagebruik van kinderen thuis en executieve functies is niet eenduidig, maar er zijn wel aanwijzingen dat veelvuldig en vroegtijdig mediagebruik ongunstig is voor aandacht en concentratie. Het grootste probleem lijkt te zijn dat veel mediagebruik niet-interactief is. Dat is niet gunstig voor de hersenontwikkeling en daarmee voor de ontwikkeling van executieve functies. Interactief gebruik van digitale media kan deze negatieve gevolgen tegengaan.

Toelichting antwoord

Het gebruik van digitale media thuis

Onder digitale media verstaan we tablets, laptops en smartphones. Naast digitale media kunnen digitale tools onderscheiden worden. Deze worden vaak gebruikt in het onderwijs, om educatieve apps te kunnen inzetten. 

In literatuur over risico’s van digitaal mediagebruik wordt een onderscheid gemaakt tussen risico’s door de inhoud van digitaal mediagebruik (geweld, seks, etc.) en door de tijdsbesteding en kans op verslaving (zie Nikken, 2013). De vraagstelling hier heeft vooral betrekking op de (vroegtijdige en veelvuldige) tijdsbesteding. Onderzoek hiernaar betreft niet alleen media als tablets, computers en smartphones, maar ook het (veelvuldig) kijken naar televisie of video’s, behorend tot de audiovisuele media. Zorgen over teveel naar schermen kijken bestaat al veel langer en onderzoek daarnaar ook. We beperken ons in ons antwoord tot onderzoek uit de laatste twee decennia en kijken daarbij met name naar effecten op de ontwikkeling van executieve functies.

Executieve functies

Executieve functies, zoals aandacht, werkgeheugen en emotieregulatie, sturen en controleren je gedrag en zijn belangrijk voor het leren. Ze bepalen of je geconcentreerd en taakgericht kunt werken. Executieve functies functioneren verschillend in verschillende contexten, al dan niet met een affectieve component (contexten waar emoties en stress een rol spelen, zie o.a. Poon, 2018 en Diamond, 2013 in Huber et al., 2018). Daarom wordt er een onderscheid gemaakt tussen ‘hot’ en ‘cool’ executieve functies, waarbij ‘hot’ verwijst naar (sociale) situaties waarin emoties een rol spelen en ‘cool’ naar emotie-neutrale cognitieve vaardigheden.

Effecten van gebruik van digitale en audiovisuele media door kinderen

Voor de risico’s van mediagebruik door kinderen is al lange tijd aandacht. Veronderstelde risico’s zijn verminderde interactie, slaapproblemen en angst. De Amerikaanse Academie van Kindergeneeskunde (American Academy of Pediatrics, AAP) heeft al in 2001 op basis van onderzoek geadviseerd kinderen niet langer dan 2 uur per dag naar de tv te laten kijken en kinderen onder 2 jaar te ontmoedigen tv te kijken en juist interactieve activiteiten- zoals praten, spelen en samen lezen -aan te moedigen (American Academy of Pediatrics, 2001). 

Mediagebruik, aandachtsproblemen en concentratie

Uit verschillende studies komen aanwijzingen naar voren voor een relatie tussen een hoog mediagebruik en problemen met aandacht en concentratie bij kinderen. Een reviewstudie over 40 jaar onderzoek naar de relatie tussen mediagebruik en ADHD-gerelateerd gedrag bij kinderen en volwassenen (Beyens, Valkenburg & Taylor Piotrowski, 2018) en een meta-analyse van 45 empirische studies (Nikkelen et al., 2014) laten zien dat er een klein statistisch significant verband is tussen deze variabelen. De richting van het verband, de randvoorwaarden van de relatie en het pad waardoor de relatie ontstaat zijn echter onduidelijk en vragen meer onderzoek, aldus de auteurs.

Ook Tamana et al. (2019) concluderen (op basis van zelfrapportages door ouders) dat het verband tussen toegenomen schermtijd (niet nader gespecificeerd welk type scherm, maar wel meer dan twee uur scherm kijken) geassocieerd is met sterkere aandachtsproblemen bij voorschoolse kinderen.

Een studie naar de invloed van tv kijken en het gebruik van videogames door kinderen van 10-14 jaar op aandachtsproblemen op school (Ferguson, 2011) liet zien dat deze factoren geen significante voorspellers van aandachtsproblemen bij kinderen vormen. Andere in de analyses meegenomen factoren bleken wel goede voorspellers voor aandachtsproblemen (mannelijke sekse, antisociale persoonlijkheidskenmerken, problemen in het gezin en angst).

Oorzaak en gevolg

Een probleem bij de interpretatie van veel onderzoek naar digitale media is de ‘richting’ van het gevonden verband. Als een verband wordt gevonden tussen mediagebruik en aandachtsproblematiek, blijft de vraag: wat is oorzaak en wat is gevolg? Dit probleem wordt ook aan de orde gesteld in een Griekse studie naar internetverslaving (Stavropoulos, Alexandraki, & Motti-Stefanidi, 2013). Internetverslaving blijkt volgens hen zowel een voorspeller als een gevolg van matige schoolprestaties bij adolescenten, waarbij slecht slapen en gebrek aan concentratie een rol spelen.

Meer dan een uur per dag naar schermen kijken (tv, e-games, computers, gsm’s) gaat samen met een lager psychologisch welbevinden, minder nieuwsgierigheid, minder zelfcontrole, meer concentratieproblemen, meer moeite vrienden te maken, minder emotionele stabiliteit, onvermogen om taken tot een goed einde te brengen. Dit geldt voor kinderen in de leeftijd van 2 tot 17 jaar (Twenge & Campbell, 2018). Ook in dit onderzoek worden geen uitspraken gedaan over de richting van het verband.

Recentelijk is echter in een grootschalig onderzoek wel een causaal verband gevonden tussen schermtijd en ontwikkelingsachterstand. De onderzoekers hebben meer dan tweeduizend kinderen tussen de 2 en 5 jaar op meerdere momenten getoetst (Madigan e.a., 2019). De conclusie is dat meer schermtijd in de peuterleeftijd leidt tot slechtere scores op algemene ontwikkeling enkele jaren later. Kanttekeningen bij het onderzoek zijn a) dat de schermtijd niet direct is gemeten, maar gerapporteerd door de moeders en b) dat de grootte van het effect niet wordt gerapporteerd.

Wat helpt tegen negatieve effecten van digitale media: interactief gebruik

De negatieve gevolgen van mediagebruik hebben mogelijk te maken met het niet-interactieve karakter van veel mediagebruik. Huber et al. (2018) onderzochten wat bij mediagebruik het werkzame mechanisme is in relatie tot executief functioneren van kinderen (in dit geval 2-3 jaar oud): gaat het puur om het naar het scherm kijken, of gaat het (ook) om de interactiviteit en de inhoud (educatief of niet educatief). De conclusie is dat een interactieve educatieve app de ‘hot’ en ‘cool’ executieve functies niet negatief beïnvloeden. Kinderen konden een beloning (een ‘hot’ executieve functie) beter uitstellen na een interactieve educatieve app dan na een cartoon. Werkgeheugen (een ‘cool’ executieve functie) werd door een interactieve educatieve app soms in positieve zin beïnvloed, terwijl dat niet zo was bij entertainment op een scherm en bij een niet-interactief onderwijskundig tv-programma, zie ook het antwoord van de Kennisrotonde over de effecten van educatieve tv-programma's.

De mate van interactiviteit lijkt dus een rol te spelen. Het eerdergenoemde advies van de Amerikaanse Academie van Kindergeneeskunde (American Academy of Pediatrics, AAP) uit 2001 lijkt dus nog steeds actueel. Zij waarschuwen tegen het (langdurig) kijken naar schermen door kinderen, omdat dit ten koste gaat van de tijd besteed aan interactieve activiteiten, die de hersenontwikkeling bevorderen. Vandewater et al. (2006) lieten zien dat de tijd die aan schermen besteed wordt ten koste gaat van tijd besteed aan interactie.

Niet-interactiviteit lijkt dus het grootste probleem bij het veelvuldig en vroegtijdig mediagebruik en dat heeft gevolgen voor de ontwikkeling van executieve functies.

Wanneer er bij mediagebruik sprake is van (educatieve)  interactiviteit dan blijkt dat er geen negatieve gevolgen zijn voor de executieve functies (Huber et al., 2018). Digitale tools lijken juist ook een trainingsmogelijkheid te bieden om executieve functies te ontwikkelen of de aandacht van kinderen voor taken vast te houden (zie ook het antwoord van de Kennisrotonde over digitaal lesmateriaal en ADHD of ASS.

Geraadpleegde bronnen 

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

Congres
Bewegend leren
Bewegend leren
Integreer beweging in je dagelijkse lessen
Medilex Onderwijs 
Lespakket
Veilig van A naar B met Streetwise Digitaal
Veilig van A naar B met Streetwise Digitaal
Probeer de nieuwe digitale leerlijn van de ANWB schooljaar 2023-2024 gratis uit. Meld je nu aan!
ANWB 
Scholing
Neuropsychologie en executieve functies
Neuropsychologie en executieve functies
Hoe werkt het brein van kinderen? Wat past bij welke leeftijdsfase?
oo.nl 
Cursus & Materiaal
Kennis & vaardigheden m.b.t. de meldcode
Kennis & vaardigheden m.b.t. de meldcode
Wil jij als leerkracht het verschil maken bij kinderen die thuis onveilig opgroeien? Kijk hoe Augeo daarbij helpt.
Augeo 
Lessenserie
Start met online lessen 'Weet wat je eet?'
Start met online lessen 'Weet wat je eet?'
Ga aan de slag met hét gratis online lespakket over gezond, veilig en duurzaam eten voor vo en mbo.
Voedingscentrum 
Kennis & vaardigheden m.b.t. de meldcodeLeeromgevingen
Leeromgevingen: rol leerkracht - didactische werkvormen - differentiatie.
Arja Kerpel
Flexibel puberbrein
Flexibel Puberbrein .
Yvonne van Sark
Hoe kinderen leren
Hoe kinderen leren: intelligentie - leerprocessen
Arja Kerpel
Stimuleert een digitaal portfolio zelfsturing?
Zelfsturing stimuleren met een digitaal portfolio
Maaike van de Loo
Tabletprogramma's ondermijnen eigenaarschap
De leerling eigenaar van het leerproces? Niet met digitale oefenprogramma's!
Dolf Janson
Digitale leermiddelen in het onderwijs
Digitaal of analoog, het maakt wat uit!
Wendy Brasz en Myra den Haan
Programmeren 2
Leren denken als een programmeur - De vijf denkprocessen in één leerlijn
Marléone Goudswaard
Problematisch internetgedrag
Problematisch gebruik van sociale media en games
redactie
ICT differentiatie
Ict inzetten met aandacht voor verschillen tussen leerlingen
redactie
Verbeteren leerprestaties
Optimaal feiten leren met ict
redactie
Blended learning
Grenzen verleggen met blended learning
Sylvia Peters
Computerapplicaties
Effectieve computerapplicaties: vergelijk de didactiek, niet het domein
redactie
Ontwikkeling hersenen
Ontwikkeling hersenen
Sieneke Goorhuis
Digitaal schoolbord
De kracht van het digitaal schoolbord
Jos Cöp
Woordenschat en ICT
Hoe ICT het woordenschatonderwijs kan verbeteren
Jos Cöp
Schermen-schermtijd verminderen
Meer of minder schermen op school?
Ruben du Burck
Afstandsonderwijs en online leren
Acht vragen aan Wilfred Rubens over leren op afstand
Wilfred Rubens
Talentontwikkeling van executieve functies
Talentontwikkeling: de waarde van executieve functies
Nadine van der Hart
Executieve en cognitieve functies praktisch handelen
Praktisch handelen: koppeling cognitieve functies en executieve functies -10-
Emiel van Doorn
Van Brokkelbrein naar focus
Van Brokkelbrein naar focus
Theo Compernolle
Digitale dementie
Digitale dementie - Manfred Spitzer
Machiel Karels
Breinvriendelijk onderwijs
Breinvriendelijk onderwijs - Feiten en praktische tips
Arja Kerpel
E-learning trends en ontwikkelingen
E-learning. Trends en ontwikkelingen
Wilfred Rubens
Executieve functies bij kinderen en adolescenten
Executieve functies bij kinderen en adolescenten
Marleen Legemaat
Breinhelden
Breinhelden - Doordacht werken aan executieve functies
Marleen Legemaat
Actief executief - Toolbox
Actief Executief
Marleen Legemaat
Van brokkelbrein naar focus
Van brokkelbrein naar focus
Marleen Legemaat
Kleuters en iPads
Kleuters worden dommer van iPads
Sieneke Goorhuis
Digitale media en kinderhersenen
Digitale media en kinderhersenen
Ewald Vervaet


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

FOMO in een video van één minuut uitgelegd
FOMO in een video van één minuut uitgelegd
redactie
Executieve functies in een video van één minuut uitgelegd
Executieve functies in een video van één minuut uitgelegd
redactie
Brain based teaching in een video van één minuut uitgelegd
Brain based teaching in een video van één minuut uitgelegd
redactie
ICT kennis leerlingen praktijkonderwijs
ICT kennis leerlingen praktijkonderwijs
redactie
Is het tijd voor een digitale revolutie in het beroepsonderwijs?
Is het tijd voor een digitale revolutie in het beroepsonderwijs?
redactie
Hoe werken de hersenen bij iemand die verslaafd is?
Hoe werken de hersenen bij iemand die verslaafd is?
redactie
Wanneer ben je verslaafd? En hoe kom je er vanaf? Tjipcast 023
Wanneer ben je verslaafd? En hoe kom je er vanaf? Tjipcast 023
redactie
Fragment uit Tjipcast 027: Wat is verslaving?
Fragment uit Tjipcast 027: Wat is verslaving?
redactie
Gamification en leren: Tjipcast 004
Gamification en leren: Tjipcast 004
redactie
droedelen en het effect op de luistervaardigheid
Heeft droedelen een positief effect op de luistervaardigheid?
leren van leerlingen basis-kader-beroepsgerichte leerweg
Leren leerlingen van het vmbo anders?
Interventies ter bevordering van sociale vaardigheden en ef volwassenen
Wat is helpend ter bevordering van sociale vaardigheden en executieve functies van volwassenen?
Interventies versterken van motivatie volwassen NT2 deelnemers
Hoe versterk je online het actief leren van volwassen NT2-deelnemers?
Competenties van werkbegeleiders in hybride leeromgevingen mbo
Welke competenties zijn nodig voor begeleiders in hybride leeromgevingen?
Effect van inrichting van schoolgebouw
Wat is het effect van de inrichting van schoolgebouwen?
Bewegend leren en spelling
Is bewegend leren effectief bij spelling?
Factoren die de inzet van ICT effectiever maken in bo
Hoe verbeter je de effectiviteit van ICT-inzet in het primair onderwijs?
Effecten van opschrijven van geleerde woorden in digitaal woordenboek
Is opschrijven van woorden in een digitaal woordenboek effectief?
Effect digitale of papieren rekenmethode
Digitale versus papieren methode: waneer leer je beter rekenen?
Academische synthesistaken
Verbetering van de prestaties van vwo-leerlingen op academische synthesistaken met ‘Level up Instructions & Feedback Toolâ€...
Effecten digitaal leermiddel
Effecten van een digitaal leermiddel bij het leren lezen
Game Interactieve Fictie
Gebruik game Interactieve Fictie (IF) in het taalonderwijs
Digitale leeskilometers groep 3
Leesvaardig door digitale leeskilometers in groep 3: Differentiatie door inzet van ICT
Digitale gymles
Terugkijken met een tablet: De opbrengsten van de digitale gymles
[extra-breed-algemeen-kolom2]



adaptieve leertechnologie
blended learning
brain based teaching
digitaal schoolbord
digitaal toetsen
digitale leeromgeving
droedelen
e-learning
executieve functies
FOMO
gameverslaving
hersenen
ICT in het onderwijs
learning analytics
leeromgeving
mediawijsheid
online onderwijs

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest