Wat zijn effectieve werkwijzen om leerlingen te stimuleren tot reflectie op hun leerproces, in onder-, midden- en bovenbouw van het basisonderwijs?

Geplaatst op 28 juni 2021

Reflectie op het eigen leerproces is zinvol voor basisschoolleerlingen, al vanaf de onderbouw. Leerkrachten kunnen hiervoor instrumenten als rubrics en portfolio’s gebruiken. Daarnaast zijn er leergangen, methodieken en tools voor leerlingen. Voorbeelden van programma’s die bedoeld zijn om reflectie te stimuleren zijn Tools of the Mind (onderbouw), reflectieschrijfopdrachten (middenbouw) en Denken om te leren (bovenbouw). Nog niet al deze methoden zijn goed onderzocht op effectiviteit.

Het vermogen tot reflectie op het leerproces ontwikkelt zich geleidelijk. Voor kleuters geldt dat reflectie het beste kan plaatsvinden onmiddellijk na een activiteit. Als leerlingen ouder worden, kunnen ze op basis van reflectie ook keuzes maken voor het vervolg van hun leerproces. Op die manier helpt reflectie bij de ontwikkeling van zelfregulerend leren. Dit is vooral zinvol in de bovenbouw.

Instrumenten voor het bevorderen van reflectie

Rubrics en portfolio’s zijn instrumenten die leerkrachten kunnen gebruiken om reflectie te bevorderen. Deze instrumenten zijn ook in te zetten voor aspecten van zelfregulerend leren, zoals plannen, monitoren en evalueren van het leerproces. Het zijn voor leerkrachten ‘kapstokken’ om gesprekken te voeren met de leerling – en eventueel de ouders – over de vorderingen.

Rubrics zijn schematische beschrijvingen van criteria en niveaus. Leerlingen beoordelen hun eigen werk door vragen te beantwoorden. Dat zet hen vervolgens aan het denken over hun leerproces. Portfolio’s bevatten documenten en andere bewijzen die samen een impressie geven van de uitvoering van de taken door de leerling en de ontwikkeling van zijn competenties. Of het werken aan een portfolio basisschoolleerlingen stimuleert om te reflecteren op het leren, is niet bekend. Wel dragen digitale portfolio’s bij aan zelfregulatievaardigheden.

Methodieken en tools voor het bevorderen van reflectie

Voor leerlingen in de onder-, midden- en bovenbouw zijn er verschillende leergangen, methodieken en tools om reflectie op het eigen leerproces te stimuleren. Tevens bevorderen die middelen aspecten van zelfregulerend leren. Voorbeelden zijn Tools of the Mind (onderbouw), reflectieve schrijfopdrachten (middenbouw) en Denken om te leren (bovenbouw).

Voor de onderbouw is er Tools of the Mind, ook bekend onder de naam De kleine kapitein. Het doel is om de zelfregulerende vaardigheden van jonge leerlingen te ontwikkelen, met inbegrip van metacognitieve vaardigheden. De leerlingen worden daarbij stap voor stap begeleid. Ze oefenen met executieve functies, zoals inhibitie, zelf-instructie en ontwikkeling van het werkgeheugen, door gestructureerd spel. Het curriculum is effectief in de ontwikkeling van executieve functies en van zelfregulatie, vermindering van probleemgedrag en vergroting van taalvaardigheid.

Leerlingen in de middenbouw hebben geleerd om te schrijven, en dat biedt nieuwe mogelijkheden voor reflectie op het leerproces. Er zijn aanwijzingen dat geschreven reflectie de leerkracht en de leerling inzicht geeft in het leerproces. Bijvoorbeeld in de strategieën die een leerling gebruikt om een probleem op te lossen, en in de mate van vertrouwen in eigen vaardigheden. Zodoende krijgt de leerkracht een beter beeld van wat leerlingen nog niet begrijpen en kan hij daarop de instructie en begeleiding aanpassen. Over de effectiviteit op vaardigheden en prestaties is nog geen overtuigend bewijs aangetoond.

Voor de bovenbouw is de – nog niet grondig onderzochte – methodiek Denken om te leren beschikbaar. Aan de hand van vragen voeren leerkrachten reflectiegesprekken met leerlingen voor, tijdens en na een opdracht. Ook bevat de methodiek reflectieformulieren voor leerlingen waarmee ze informatie over hun leerproces kunnen noteren. Het is de bedoeling dat ze daarover met hun klasgenoten of de leerkracht in gesprek gaan. De methodiek lijkt een positieve invloed te hebben op het gebruik van metacognitieve vaardigheden.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Ebbo Bulder, Lieve Heijsters (antwoordspecialisten) en Anne Luc van der Vegt (kennismakelaar)
Vraagsteller: leerkrachten basisonderwijs

Vraag

Wat zijn effectieve werkwijzen om kinderen te stimuleren tot reflectie op hun eigen leerproces, in onder-, midden- en bovenbouw van het basisonderwijs?

Kort antwoord

Leerlingen kunnen op verschillende manieren worden gestimuleerd tot reflectie op het eigen leerproces, als pijler voor het bevorderen van zelfregulerend leren. Leerkrachten gebruiken instrumenten als rubrics en portfolio’s reflectie te bevorderen. Daarnaast zijn er leergangen, methodieken en tools voor leerlingen in onder-, midden- en bovenbouw. Voorbeelden van programma’s die bedoeld zijn om reflectie te stimuleren zijn Tools of the Mind (onderbouw), reflectieschrijfopdrachten (middenbouw) en Denken om te leren (bovenbouw). Sommige van deze methoden zijn nog niet goed onderzocht op effectiviteit.

Toelichting antwoord

Reflectie als voorwaarde voor zelfregulerend leren

Reflectie op het eigen leerproces wordt wel een metacognitieve strategie genoemd. Met metacognitie bedoelen we, simpel gezegd, ‘denken over denken’ (Lai, 2011). Het is één van de pijlers voor de ontwikkeling van zelfregulerend leren en helpt leerlingen in verschillende fasen van een leertaak: vooraf (doelen stellen), tijdens (zelfmonitoren) en na afloop van de taak (zelfevaluatie) (Lai, 2011; Panadero & Alonso-Tapia, 2013). In een recente metastudie tonen Panadero en collega’s (2017) aan dat interventies die zelfbeoordeling en reflectie stimuleren een positief effect hebben op zelfregulerend leren.

Reflectie begint in de basisschoolleeftijd en ontwikkelt zich geleidelijk

Reflectie op het eigen leerproces is vooral onderzocht binnen het hoger onderwijs. Een belangrijke reden daarvoor is dat reflectie daar al langer bewust wordt toegepast dan in primair en voortgezet onderwijs. Dat wil echter niet zeggen dat jonge kinderen niet in staat zijn om te reflecteren op het leren. Kinderen van ongeveer zes jaar geven er al blijk van het te kunnen, stellen Schraw en Moshman (1995) op basis van een overzicht van ontwikkelingspsychologische theorieën. Volgens een meer recente review van theorie en empirisch onderzoek begint de ontwikkelen van reflectieve vaardigheden nog eerder, vanaf ongeveer driejarige leeftijd (Lai, 2011). De verschillen in conclusies tussen verschillende reviews zijn mogelijk verklaarbaar doordat de ontwikkeling van reflectie en metacognitie niet altijd op dezelfde manier verloopt. De ontwikkeling hangt samen met drie ontwikkelingskenmerken van kinderen: 1) de taalvaardigheid van leerlingen, 2) de ontwikkeling van hun ‘Theory of Mind’ en 3) de ontwikkeling van executieve functies. Als deze drie verder zijn ontwikkeld, vergemakkelijkt dat de ontwikkeling van reflectie (Kennisrotonde, 2019).

Het vermogen tot reflectie op het leerproces ontstaat niet van de ene op de andere dag, maar ontwikkelt zich geleidelijk. Voor kleuters geldt, dat reflectie het beste kan plaatsvinden onmiddellijk na een activiteit. Heel jonge kinderen zijn nog niet goed in staat tot reflectie over gebeurtenissen die dagen of weken geleden plaatsvonden. Wel kunnen hulpmiddelen, zoals video-opnamen, kleuters helpen om gebeurtenissen uit het recente verleden te herinneren en daarover samen met de leerkracht te reflecteren (Robson, 2016). Als kinderen ouder worden, kunnen kinderen op basis van reflectie ook keuzes maken voor het vervolg van hun leerproces. Dan helpt reflectie dus bij zelfregulering. Op basis van ontwikkelingspsychologisch onderzoek wordt gesteld dat kinderen hiervoor minstens tien jaar oud moeten zijn (Schraw & Moshman, 1995).

Leerkrachten die reflectie willen bevorderen, doen er verstandig aan rekening te houden met deze geleidelijke ontwikkeling. We gaan eerst in op methodieken voor de hele basisschool, vervolgens bespreken we enkele methodieken voor onderbouw, middenbouw en bovenbouw van de basisschool.

Tools en methodieken voor het bevorderen van reflectie

Het gebruik van rubrics en portfolio’s zijn instrumenten die in het basisonderwijs worden gebruikt om reflectie te bevorderen. De instrumenten worden niet alleen gebruikt ten behoeve van relflectie, maar ook voor aspecten van zelfregulerend leren, zoals plannen, monitoren en evalueren van het leerproces. Het zijn ‘kapstokken’ om gesprekken te voeren tussen leerling en leerkracht – eventueel met de ouders erbij – over de vorderingen.
Rubrics zijn schematische beschrijvingen van criteria en verschillende niveaus waaraan een leerling aan een criteria kan voldoen. Leerlingen beoordelen hun eigen werk door de vragen in de rubrics te beantwoorden en worden zo aan het denken gezet over hun eigen leerproces. Onderzoek in het primair onderwijs wijst uit dat dit positieve effecten heeft op de prestaties bij schrijfopdrachten (Andrade e.a., 2008).

Portfolio’s worden gebruikt op veel Nederlandse scholen. Daarin worden documenten en andere bewijzen gebundeld, die samen een impressie geven van de uitvoering van de taken en de ontwikkeling van de competenties (Schalkers e.a., 2014). Uit onderzoek in het hoger onderwijs blijkt dat het werken aan een portfolio reflectie op het leren stimuleert (Wright e.a., 1999; Fernsten & Fernsten, 2005). Of dit ook geldt voor het basisonderwijs weten we echter niet. Naar het gebruik en de effecten van portfolio’s in het basisonderwijs is nog relatief weinig onderzoek gedaan (Kennisrotonde, 2016).

Meer en meer worden digitale portfolio’s, ofwel e-portfolio’s gangbaar in het basisonderwijs. Leerlingen kunnen die makkelijker zelf bijhouden en ook ouders kan toegang tot de portfolio’s worden verleend. Een reviewstudie van de Kennisrotonde laat zien dat e-portfolio’s bijdragen aan zelfregulatievaardigheden (Baas, 2016).

Instrumenten voor verschillende leeftijdsgroepen

Voor jonge en oudere kinderen zijn er verschillende leergangen, methodieken en tools ontwikkeld om reflectie op het eigen leerproces te stimuleren. Ook hier geldt dat de instrumenten niet alleen als doel hebben reflectie te stimuleren, maar verschillende aspecten van zelfregulerend leren.We geven hiervan enkele voorbeelden, waarbij we van tevoren opmerken dat de kennis over de werkzaamheid nog beperkt is (met name de voorbeelden voor midden- en bovenbouw).

Onderbouw: Tools of the Mind

‘Tools of the Mind’ is een curriculum voor kinderen van 3 tot 6 jaar, dat in 1993 is ontworpen in de VS (Bodrova & Leong, 2017). Jonge kinderen krijgen geen schoolse instructie, maar worden stap voor stap begeleid in hun ontwikkeling. Het Tools-curriculum heeft als doel de zelfregulerende vaardigheden van jonge kinderen te ontwikkelen, vanuit de methode van Vygotsky. Het ontwikkelen van metacognitieve vaardigheden maakt hier deel van uit. Het Tools-curriculum stimuleert reflectie op eigen leren via aandacht voor taalontwikkeling, executieve functies en Theory of Mind. Dit zijn de drie al eerder genoemde factoren die bepalend zijn voor de ontwikkeling van reflectie (Kennisrotonde, 2019).

Bij Tools of the Mind oefenen de kinderen met executieve functies zoals inhibitie, zelf-instructie en ontwikkeling van het werkgeheugen, door gestructureerd spel. Verscheidene studies in de VS hebben aangetoond dat het Tools-curriculum effectief is in het ontwikkelen van zelfregulatie, het verminderen van probleemgedrag, het ontwikkelen van executieve functies en het verhogen van taalvaardigheid van onderbouwleerlingen (Barnett e.a., 2008; Blair & Raver, 2014).
In Nederland is Tools of the Mind vertaald onder de naam De Kleine Kapitein (Van der Bolt e.a., 2010). Door verschillende adviesbureaus worden trainingen aangeboden in het werken met De Kleine Kapitein.

Middenbouw: reflectieve schrijfopdrachten

Als kinderen iets ouder zijn en geleerd hebben om te schrijven, biedt dat nieuwe mogelijkheden voor reflectie op het leerproces. Martin en collega’s (2016) hebben kwalitatief onderzoek gedaan naar de effecten van schriftelijke reflectieopdrachten in de rekenles in groep 6. Kinderen die blijk gaven van reflectieve vaardigheden maakten de opdrachten over het algemeen beter dan andere kinderen.

Volgens het onderzoek van Martin en collega’s geeft een geschreven reflectie de leraar en de leerling inzicht in het leerproces, bijvoorbeeld in de strategieën die een leerling gebruikt om een probleem op te lossen, en in de mate van vertrouwen in eigen vaardigheden. Informatie daarover biedt de leraar aanknopingspunten om in gesprek te gaan met de leerlingen. Zodoende krijgt de leraar een beter beeld van wat leerlingen nog niet begrijpen en kan hij daarbij passende instructie of begeleiding bieden. Dit onderzoek naar reflectieve schrijfopdrachten is beperkt tot kwalitatieve kleinschalige studies. Er is nog geen overtuigend bewijs dat het geschreven reflecteren leidt tot betere reflectievaardigheden of prestaties.

Bovenbouw: Denken om te leren

Voor de bovenbouw van de basisschool is de methodiek ‘Denken om te leren’ beschikbaar, maar deze methodiek is nog niet grondig onderzocht (Castelijns & Baas, 2016). Aan de hand van deze methodiek voeren leerkrachten ‘reflectiegesprekken’ met leerlingen. De methodiek bevat vragen die leraren kunnen stellen vóór, tijdens en na een opdracht. Ook bevat de methodiek materiaal voor leerlingen, namelijk reflectieformulieren waarmee ze informatie over hun leerproces kunnen noteren. Het is de bedoeling dat ze daarover vervolgens met hun klasgenoten of de leraar in gesprek gaan.

De methodiek lijkt een positieve invloed te hebben op het gebruik van metacognitieve vaardigheden in de reflectieformulieren. In interviews met de onderzoekers benoemen leraren dat hun leerlingen beter zijn geworden in zelfreguleren, beter presteren en de verschillende metacognitieve vaardigheden vaker spontaan in de les gebruiken (Castelijns & Baas, 2016). De kwaliteit van het onderzoek laat echter geen stellige conclusies toe. Omdat er geen controlegroep of willekeurige steekproef is gebruikt, weten we niet zeker dat de waargenomen leeropbrengsten effecten zijn van ‘Denken om te leren’.