Hoe stimuleer je leerlingen tot reflectie op hun leerproces?

Geplaatst op 28 juni 2021

Reflecteren op leren in het basisonderwijs: van kleuter tot bovenbouwer

Reflectie op het eigen leerproces wordt steeds vaker gezien als een essentieel onderdeel van effectief onderwijs. Ook voor leerlingen in het basisonderwijs – van kleuters tot bovenbouwleerlingen – biedt reflectie waardevolle kansen om zicht te krijgen op hun eigen ontwikkeling. Door bewust te laten nadenken over het eigen leren, kunnen leerlingen met meer eigenaarschap, motivatie en zelfinzicht leren. Tegelijkertijd is het belangrijk om rekening te houden met de ontwikkelingsfase van kinderen en om reflectie op een passende manier vorm te geven. Dit artikel bespreekt de geleidelijke ontwikkeling van reflectieve vaardigheden bij kinderen, laat zien welke instrumenten en methodieken er zijn en gaat in op wat we wél en nog niet weten over de effectiviteit ervan.

Waarom reflectie belangrijk is

Reflectie is een metacognitieve strategie: het helpt leerlingen om na te denken over hun eigen denken en leren. Reflectie kan leerlingen helpen om:

• terug te blikken op wat ze geleerd hebben;
• hun leerstrategieën onder de loep te nemen;
• doelen te stellen voor hun verdere ontwikkeling;
• en hun motivatie en zelfvertrouwen te versterken.

Daarnaast is reflectie een belangrijke bouwsteen voor zelfregulerend leren: het vermogen van leerlingen om hun eigen leerproces te plannen, te monitoren en te evalueren. Dit vermogen wordt steeds belangrijker naarmate leerlingen ouder worden en zelfstandiger gaan leren.

Reflectie ontwikkelt zich geleidelijk

Hoewel reflectie vaak wordt geassocieerd met oudere leerlingen of studenten, is er steeds meer aandacht voor het aanleren van reflectieve vaardigheden vanaf jonge leeftijd. Kinderen van drie jaar kunnen al in staat zijn om na te denken over hun eigen gedrag, mits de context ondersteunend is. Toch verloopt de ontwikkeling van reflectie geleidelijk en is die afhankelijk van drie belangrijke ontwikkelingsgebieden:

1. Taalvaardigheid – Kinderen hebben taal nodig om hun gedachten te verwoorden en te structureren.
2. Theory of Mind – Het vermogen om zich in anderen te verplaatsen, helpt ook bij het reflecteren op zichzelf.
3. Executieve functies – Denk aan het werkgeheugen, inhibitie en cognitieve flexibiliteit: vaardigheden die nodig zijn om te plannen, controleren en bij te sturen.

Bij jonge kinderen is het daarom belangrijk om reflectie dicht op de activiteit te laten plaatsvinden. Naarmate kinderen ouder worden, kunnen zij ook reflecteren op gebeurtenissen die verder in het verleden liggen en leren ze verbanden leggen tussen hun reflecties en hun leerdoelen.

Instrumenten voor reflectie: rubrics en portfolio’s

Leerkrachten kunnen verschillende instrumenten gebruiken om reflectie te stimuleren. Twee bekende voorbeelden zijn rubrics en portfolio’s.

Rubrics zijn schema’s waarin verschillende niveaus van kwaliteit worden beschreven voor een taak of opdracht. Leerlingen kunnen aan de hand van een rubric hun werk beoordelen of verbeteren. Dit helpt hen om criteria voor kwaliteit te begrijpen en te internaliseren. Onderzoek laat zien dat rubrics bijdragen aan betere schrijfprestaties, vooral wanneer leerlingen actief betrokken worden bij het gebruik ervan.

Portfolio’s geven leerlingen de kans om werk te verzamelen dat hun ontwikkeling laat zien. Dit kan via een fysiek portfolio of een digitaal portfolio (e-portfolio). Vooral digitale portfolio’s zijn geschikt om reflectie- en zelfregulatievaardigheden te stimuleren, zeker wanneer leerlingen er actief eigenaarschap over krijgen. Hoewel er in het hoger onderwijs veel onderzoek is gedaan naar de werking van portfolio’s, is er in het basisonderwijs nog weinig bekend over de effectiviteit ervan.

Tools en methodieken voor verschillende leeftijdsgroepen

Naast instrumenten die breed inzetbaar zijn, bestaan er ook specifieke methodieken die aansluiten bij verschillende ontwikkelingsfasen. Hieronder bespreken we drie voorbeelden voor respectievelijk onderbouw, middenbouw en bovenbouw.

Onderbouw: Tools of the Mind

‘Tools of the Mind’ (in Nederland vertaald als De Kleine Kapitein) is een programma dat de ontwikkeling van zelfregulerende vaardigheden bij jonge kinderen stimuleert. Door middel van gestructureerd spel oefenen kleuters met executieve functies als zelfinstructie en impulsbeheersing. Reflectie maakt hier deel uit van de dagelijkse praktijk, bijvoorbeeld doordat kinderen vooraf plannen maken of achteraf bespreken wat goed ging in hun spel. Onderzoek laat positieve effecten zien op de ontwikkeling van zelfregulatie, taalvaardigheid en sociaal gedrag. Dit maakt het programma veelbelovend voor gebruik in kleutergroepen.

Middenbouw: reflectieve schrijfopdrachten

Wanneer kinderen kunnen schrijven, ontstaat er ruimte voor schriftelijke reflectie. Reflectieopdrachten, bijvoorbeeld na een rekenles, kunnen leerlingen helpen om stil te staan bij hun aanpak, strategieën en zelfvertrouwen. Onderzoek in groep 6 laat zien dat zulke opdrachten inzichten opleveren voor zowel leerling als leerkracht. Leerlingen die goed konden reflecteren, presteerden beter. Toch zijn de studies beperkt in omvang en opzet, waardoor harde conclusies over effectiviteit nog niet mogelijk zijn.

Bovenbouw: Denken om te leren

Voor leerlingen in de bovenbouw is er de methodiek Denken om te leren. Deze methode voorziet in reflectiegesprekken tussen leerling en leerkracht vóór, tijdens en na het uitvoeren van opdrachten. Leerlingen gebruiken reflectieformulieren waarin zij doelen noteren, hun aanpak beschrijven en terugblikken op het resultaat. Hoewel de methode nog niet grootschalig is onderzocht, geven leerkrachten aan dat leerlingen zelfstandiger worden, beter leren plannen en meer inzicht krijgen in hun leerproces.

Aandachtspunten voor de praktijk

Bij het stimuleren van reflectie in de klas is het belangrijk om aan te sluiten bij de ontwikkeling van de leerling. Enkele praktische tips:

• Maak reflectie concreet – Gebruik visuele hulpmiddelen, pictogrammen of voorbeeldvragen om jonge kinderen op weg te helpen.
• Stimuleer interactie – Laat leerlingen in tweetallen of kleine groepen reflecteren op hun werk.
• Verwerk reflectie structureel – Geef reflectiemomenten een vaste plek in de les of weektaak.
• Gebruik leerlingtaal – Sluit aan bij de belevingswereld van kinderen en vermijd jargon.
• Betrek ouders – Bespreek reflecties in oudergesprekken en maak samen leerontwikkeling zichtbaar.

Tot slot

Reflectie op het leerproces is geen vanzelfsprekendheid, maar een vaardigheid die leerlingen kunnen leren en ontwikkelen. Door vanaf jonge leeftijd ruimte te bieden voor reflectie, met passende begeleiding en hulpmiddelen, leg je een belangrijke basis voor zelfregulerend leren. Hoewel sommige methodieken nog beter onderzocht moeten worden, wijzen de eerste bevindingen erop dat reflectie – mits goed begeleid – een waardevolle bijdrage levert aan het leerproces van basisschoolleerlingen.

Geraadpleegde bronnen 

• Andrade, H. L., Du, Y., & Wang, X. (2008). Putting rubrics to the test: The effect of a model, criteria generation, and rubricâ€Âreferenced selfâ€Âassessment on elementary school students' writing. Educational Measurement: Issues and Practice, 27(2), 3-13. d
• Baas, D. (2016). Reviewstudie naar de effectiviteit van het gebruik van e-portfolio’s in het basisonderwijs. Utrecht/Helmond: Kennisrotonde, Hogeschool de Kempel.
• Barnett, W. S., Jung, K., Yarosz, D. J., Thomas, J., Hornbeck, A., Stechuk, R., & Burns, S. (2008). Educational effects of the Tools of the Mind curriculum: A randomized trial. Early childhood research quarterly, 23(3), 299-313.
• Blair, C., Raver, C.C. (2014). Closing the achievement gap through modification of neurocognitive and neuroendocrine function: Results from a cluster randomized controlled trial of an innovative approach to the education of children in kindergarten. PLoS ONE, 9(11): e112393.
• Bodrova, E, & Leong, D.J. (2017) Tools of the mind: a Vygoyskian Early Childhood Curriculum. In: Fleer, M & Van Oers, B. (Eds.) International Handbook of Early Childhood Education, 1095-1111. Dordrecht: Springer.
• Boom, G. van den, Paas, F., & Merriënboer, J. J. G. van (2007). Effects of elicited reflections combined with tutor or peer feedback on self-regulated learning and learning outcomes. Learning and Instruction, 17, 532-548.
• Castelijns, J. & Baas, D.M. (2017). Evalueren om te leren. De integratie van formatief toetsen in de dagelijkse praktijk van basisscholen. Projectnummer 405-15-509. Hogeschool De Kempel/NRO. 
• Dignath, C., Büttner, G. & Langfeldt, H.P. (2008). How can primary school students acquire self-regulated learning most efficiently? A meta analysis on interventions that aim at fostering self-regulation. Educational Research Review, 3, 101-129.
• Donker, A.S., de Boer, H., Kostons, D., Dignath-van Ewijk, C.C., & van der Werf, M.P.C. (2014). Effectiveness of learning strategy instruction on academic performance: A meta-analysis. Educational Research Review, 11, 1-26.
• Hattie, J., Biggs, J., & Purdie, N. (1996). Effects of learning skills interventions on student learning: A meta-analysis. Review of Educational Research, 66, 99-136.
• Kennisrotonde (2016). Welk leerkrachtgedrag is effectief om zelfgestuurd leren te bevorderen? (KR.094). Den Haag: Kennisrotonde.
• Kennisrotonde (2019). Zijn er effectieve werkwijzen om kinderen van 4 tot 6 jaar te stimuleren tot reflectie op hun eigen activiteiten? (KR.608). Den Haag: Kennisrotonde.
• Kostons, D., Donker, A. S., Opdenakker, M. C. (2014). Zelfgestuurd leren in de onderwijspraktijk. Een kennisbasis voor effectieve strategie-instructie. Groningen: Gion. Gevonden op
• Lai, E.R. (2011). Metacognition: A literature review. Londen: Pearson.
• Martin, C. S., Polly, D., & Kissel, B. (2017). Exploring the impact of written reflections on learning in the elementary mathematics classroom. The Journal of Educational Research, 110(5), 538-553.
• Nicol, D. J., & Macfarlaneâ€ÂDick, D. (2006). Formative assessment and selfâ€Âregulated learning: a model and seven principles of good feedback practice. Studies in Higher Education, 31(2), 199–218.
• Panadero, E., & Alonso-Tapia, J. (2013). Self-assessment: theoretical and practical connotations, when it happens, how is it acquired and what to do to develop it in our students. Electronic Journal of Research in Educational Psychology, 11(2), 551-571.
• Panadero, E., & Alonso-Tapia, J. (2014). How do students self-regulate? Review of Zimmerman‟s cyclical model of self-regulated learning. Anales De Psicología / Annals of Psychology, 30(2), 450-462.
• Panadero, E., Jonsson, A., & Botella, J. (2017). Effects of self-assessment on self-regulated learning and self-efficacy: Four meta-analyses. Educational Research Review, 22, 74-98.
• Schalkers, K., Haan, M. de & Booij, N. (2014). Leren? Dat kan ik zelf! Maar wil je even helpen? Handvatten voor schoolteams die zelfsturend leren competenties van leerlingen willen stimuleren. ’s Hertogenbosch: KPC Groep.
• Schraw, G. & Moshman, D. (1995). Metacognitive theories. Educational Psychology Review, 7, 351-371.
• Van der Bolt, L. & Aarssen, J., Leseman, P. (2010) Zelfsturing als basis voor de ontwikkeling van het kind. In: Sardes Special 9. Utrecht: Sardes.