Hoe kunnen docenten het eigenaarschap van leerlingen in het voortgezet onderwijs versterken?

Geplaatst op 13 maart 2017

Samenvatting

Eigenaarschap van leren is de mate waarin de leerling verantwoordelijkheid neemt voor zijn eigen leerproces. Om het eigenaarschap van leerlingen te versterken kun je onder meer de motivatie, betrokkenheid, zelfsturing en metacognitieve vaardigheden bevorderen. Docenten kunnen daarvoor hun eigen gedragsrepertoire verbreden, bijvoorbeeld door didactische strategieën toe te passen die zijn gericht op het gevoel van autonomie, betrokkenheid en competentie. Ook leerlingen effectieve leerstrategieën aanleren en hen ondersteunende feedback geven, zijn voorbeelden van effectief docentgedrag. Bovendien kunnen docenten de leeromgeving verrijken met bijvoorbeeld goed toegankelijke informatiebronnen, internet en andere (digitale) hulpmiddelen.

Eigenaarschap van leren is een complex begrip dat nauw verweven is met een aantal andere begrippen zoals learner agency, motivatie, betrokkenheid, zelfsturing en metacognitieve vaardigheden. Waar leerlingen vroeger de rol hadden van passieve ontvangers hebben zij nu een veel autonomere rol. Learner agency betekent dat leerlingen actief de omstandigheden van hun eigen leerproces mede bepalen. Een voorwaarde hiervoor is dat de leerling ervan overtuigd is dat zijn eigen gedrag ertoe doet tijdens het leren. Wanneer een docent in een les uitleg geeft, kunnen leerlingen besluiten om wel of niet op te letten, ze kunnen de leertaak leuk vinden of er tegenop zien. Agency houdt dan in dat leerlingen niet alleen reageren op de leeractiviteit, maar dat ze deze zelf ook kunnen beïnvloeden en veranderen. Het gaat om een actieve betrokkenheid vanuit de leerling zelf.

Motivatie en betrokkenheid

Motivatie en betrokkenheid van de leerling kunnen als startpunt van het eigenaarschap van het eigen leren worden gezien. De motivatie van mensen kan variëren in de mate van motivatie (weinig of veel motivatie) en in het type motivatie, zoals intrinsieke en extrinsieke motivatie. Intrinsieke motivatie komt uit de persoon zelf (leren omdat iemand het zelf interessant vindt), extrinsieke motivatie komt van buitenaf (leren om het cijfer of voor de leraar). Intrinsieke motivatie zet meer aan tot leren.

Zelfsturing en metacognitie

Vanuit hun motivatie en betrokkenheid vormt de leerling een aantal leerdoelen (doeloriëntatie) en ontstaat de drive om vanuit de huidige situatie naar de gewenste situatie te komen (zelfsturing of zelfregulering). Zelfregulerende leerlingen zetten doelbewust bepaalde leerstrategieën in om hun leren te vergemakkelijken en hun leerprestaties te verbeteren. Ze beschikken over verschillende leerstrategieën die zij flexibel kunnen inzetten.

Het stellen van leerdoelen en zelfsturing doet leerlingen inzien dat zij de controle kunnen nemen over hun eigen leerproces, hetgeen hun gevoel van self-efficacy (vertrouwen in eigen kunnen) en zelfvertrouwen vergroot. Hoe groter de self-efficacy van leerlingen, hoe groter hun betrokkenheid bij het leerproces en hoe groter hun doorzettingsvermogen als het tegenzit.

Leerlingen gebruiken metacognitieve vaardigheden en het vermogen om zichzelf te monitoren om vast te stellen hoe zij hun leerdoelen succesvol kunnen bereiken. Metacognitie is het denken over het eigen denken of het eigen leren. Metacognitie gaat over zelfreflectie met betrekking tot het eigen leren en over de regulering van de cognitieve processen door bijvoorbeeld leerstrategieën te gebruiken.

Effectief gedrag van docenten

Om het eigenaarschap van leerlingen te versterken, kunnen docenten zich richten op alle genoemde factoren, bij voorkeur in samenhang. Daartoe kunnen zij hun eigen gedragsrepertoire aanpassen, bijvoorbeeld door didactische strategieën toe te passen die zijn gericht op het gevoel van autonomie, betrokkenheid en competentie. Hoe je dat kunt doen, is onder andere in een eerdere vraag aan de Kennisrotonde terug te vinden: Met welke didactische strategieën kunnen docenten de motivatie en leergierigheid bij mbo-studenten positief beïnvloeden?

Verder kunnen leraren het ontwikkelen van leerstrategieën bevorderen, door middel van hints, modeling en procesgerichte feedback. Zie ook het antwoord op een vraag hierover aan de Kennisrotonde: Welk leerkrachtgedrag bevordert zelfgestuurd leren bij leerlingen?

Daarnaast kan feedback, mits op een goede manier gegeven, bijdragen aan eigenaarschap, motivatie en leerresultaten van leerlingen. Met name taakgerichte feedback blijkt effectief. Digitale hulpmiddelen kunnen daarbij ondersteunen. Zie ook het antwoord op een vraag hierover aan de Kennisrotonde: Kan het geven van feedback de motivatie en leerresultaten van studenten positief beïnvloeden en wat is effectieve feedback?

Een stimulerende leeromgeving waarin bijvoorbeeld informatiebronnen en internet aanwezig zijn, kan kinderen helpen om zelfgestuurd te gaan leren. Zie ook het antwoord van de Kennisrotonde op de vraag: Wat is de invloed van ouderbetrokkenheid op het zelfgestuurde leerproces van leerlingen die werken met kindportfolio’s?

Ook werken met (e-)portfolio’s heeft positieve effecten en op de leerlingen en stimuleren hen in hun zelfsturing. Zie ook het antwoord van de Kennisrotonde op de vraag: Dragen e-portfolio’s in het basisonderwijs bij aan meer leerwinst, metacognitie en zelfsturing?

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Anke Klein Hulse en Niek van den Berg
Vraagsteller: docent voortgezet onderwijs

Vraag

Wat is op basis van beschikbare onderzoeksliteratuur bekend over hoe docenten het eigenaarschap van leerlingen in het voortgezet onderwijs kunnen versterken? Met name:

Hoe verhouden de verschillende begrippen rond ‘eigenaarschap van leerlingen’ zich tot elkaar?
Welke gevalsbeschrijvingen en goede praktijkvoorbeelden van effectief gedrag van docenten zijn in dit verband beschikbaar?

Kort antwoord

Eigenaarschap (ownership) van leren is de mate waarin de leerling verantwoordelijkheid neemt voor zijn eigen leerproces (Hintze, Burke, & Beyerlein, 2013). Het begrip is nauw verwant aan learner agency: het actief betrokken zijn van leerlingen bij het construeren van de omstandigheden van hun eigen leerproces (Mercer, 2011). Iemands agency wordt volgens Mercer (2012) bepaald door zijn zelfconcept, overtuigingen, motivatie en zelfregulatie.

Conley en French (2014) hebben in relatie tot het begrip eigenaarschap van leren een meer uitgebreid model met niet vier factoren zoals bij Mercer in relatie tot agency, maar negen factoren, waaronder motivatie en zelfregulatie. Conley en French (2014) stellen dat betrokkenheid samen met motivatie als startpunt van eigenaarschap van het eigen leren kunnen worden gezien. Deze twee dragen bij aan een bepaalde doeloriëntatie en zelfsturing van leerlingen, die op hun beurt het gevoel van self-efficacy en zelfvertrouwen vergroten. Die zijn de basis voor de inzet van metacognitieve vaardigheden en het vermogen om zichzelf te monitoren in het bereiken van de gestelde leerdoelen. Tot slot beïnvloeden deze factoren het doorzettingsvermogen van de leerling. Van daaruit heeft het doorzettingsvermogen weer effect op de motivatie en betrokkenheid van de leerling, et cetera.

Om het eigenaarschap van leerlingen te versterken, zijn de onderzoeksliteratuur en praktijkhandboeken vooral aanwijzingen te vinden om de motivatie, betrokkenheid, zelfsturing en metacognitieve vaardigheden te versterken. Docenten kunnen daarvoor hun eigen gedragsrepertoire verbreden (met name wat betreft didactische strategieën gericht op het gevoel van autonomie, betrokkenheid en competentie, het aanleren van effectieve leerstrategieën, en het geven van feedback) en de leeromgeving verrijken (met bijvoorbeeld goed toegankelijke informatiebronnen, internet en andere (digitale) tools).

Toelichting antwoord

1. Verschillende begrippen rond ‘eigenaarschap van leerlingen’

Eigenaarschap van leren (ownership of learning) is een complex begrip dat nauw verweven is met een aantal andere begrippen zoals learner agency, motivatie, betrokkenheid (student engagement) zelfsturing (self-regulation) of zelfgestuurd leren (self-regulated learning) en metacognitieve vaardigheden. Waar leerlingen vroeger de rol hadden van passieve ontvangers, wordt hen nu een veel autonomere rol toebedeeld (Schraw, Crippen, & Hartley, 2006). De belangstelling voor deze aspecten van leren is in onderwijsonderzoek en de onderwijspraktijk de laatste jaren enorm toegenomen. Dit is niet verrassend, omdat zij erg belangrijk en waardevol zijn in de huidige maatschappij (De Boer, Donker-Bergstra, & Kostons, 2012; Conley & French, 2014). De jeugd van nu zal later in een werkomgeving terechtkomen die continu verandert en die van hen vraagt zich continu aan te passen aan nieuwe eisen en dus te blijven leren. Daardoor is het vermogen tot eigenaarschap van het leerproces voor leerlingen niet alleen belangrijk voor succes op school, maar ook voor hun verdere leven (Conley & French, 2014). Hieronder lichten we een aantal van deze begrippen toe.

Learner agency

Agency kan worden gedefinieerd als de bereidheid en het vermogen van een individu om te handelen en is één van de fundamentele kenmerken van menselijk gedrag (Mercer, 2011). Mercer (2011) omschrijft learner agency als het actief betrokken zijn van leerlingen bij het construeren van de omstandigheden van hun eigen leerproces. Een voorwaarde hiervoor is dat de leerling ervan overtuigd is dat zijn eigen gedrag ertoe doet tijdens het leren (Mercer, 2012).

Learner agency komt volgens (Mercer, 2012) voort uit een interactie van factoren als zelfconcept, overtuigingen, motivatie en zelfregulatie. Dit zijn met andere woorden de determinanten, voorspellers, veroorzakende factoren van learner agency. Volgens Bandura (2008) behoren er vier kernelementen tot agency. De eerste is intentionaliteit: mensen doen over het algemeen niet zomaar iets, maar zij hebben een bepaalde bedoeling met hun acties en bedenken strategieën om die doelen te bereiken. Het tweede kernelement is forethought, oftewel het vooruitkijken en vooruitplannen. Hierbij stelt het individu doelen en anticipeert hij op de gewenste resultaten van zijn handelen zodat hij extra gemotiveerd raakt deze doelen te halen. Als derde kernelement noemt Bandura self-reactiveness. Hierbij gaat het over het vermogen van het individu om te monitoren of hij nog steeds op de goede weg zit en het gedrag zo nodig bij te sturen. Het vierde element ten slotte, self-reflectiveness, is het evalueren van de eigen motieven, waarden, doelen en het eigen functioneren (Bandura, 2008).

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!