Overgangen in de schoolloopbaan van leerlingen

Arjan Clijsen

Senior adviseur KPC Groep bij KPC Groep

Geplaatst op 1 juni 2014

Doel

Bij de overgang van primair onderwijs naar voortgezet onderwijs vindt overdracht van informatie plaats over de specifieke onderwijsbehoeften van leerlingen. Op basis van deze informatie wordt vanaf de instroom in school een doorgaande onderwijszorg aan leerlingen geboden
Bij de overgangen die binnen school plaatsvinden (per leerjaar, per bouw of naar de tweede fase) vindt een goede overdracht van informatie plaats, zodat in school een doorgaande onderwijszorg aan leerlingen geboden wordt
Bij de overgang naar vervolgonderwijs draagt school informatie over de specifieke onderwijsbehoeften van de leerling over naar de vervolgopleiding en is beschikbaar voor nazorg

Wie

Afdelings-of teamleider, mentor, loopbaanbegeleider en/of decaan
In nauw overleg met de leerling en met de ouders
Indien nodig is het intern zorgteam van school betrokken

Wat nodig

De school of het SWV VO hebben afspraken gemaakt met het primair onderwijs ten aanzien van overdracht van informatie. Deze afspraken zijn vastgelegd in een procedure of protocol. Binnen school zijn er afspraken gemaakt over wie de verstrekte informatie analyseert en direct na instroom overdraagt naar mentor en docenten
Binnen school zijn afspraken gemaakt over de overdracht van informatie over leerlingen naar een nieuw leerjaar, naar een andere bouw of naar de tweede fase
Met vervolgopleidingen zijn afspraken gemaakt over de wijze waarop informatie over de leerlingen aan hen overgedragen wordt

Het is belangrijk dat leerlingen zich doorlopend kunnen ontwikkelen en optimaal hun talenten kunnen ontplooien. De overgangen van primair onderwijs naar voortgezet onderwijs en van voortgezet onderwijs naar een vervolgopleiding zijn dan ook een integraal onderdeel van de onderwijszorgroute van school. Vooral 'zorgleerlingen' lopen bij deze overgangen een verhoogd risico. Als zij na instroom in school niet tijdig begeleid en ondersteund worden, is de kans groot dat voortijdige schooluitval optreedt of afstroom. Door preventie en vroegsignalering kunnen vaak ernstige problemen en ontwikkelingsachterstanden voorkomen worden.

Vaak zijn in het SWV VO afspraken gemaakt over de overgang van primair onderwijs naar voortgezet onderwijs en over de overgang van voortgezet onderwijs naar vervolgonderwijs. Zorg dat je op de hoogte bent van de gemaakte afspraken en dat je de mensen die bij de overgang betrokken zijn persoonlijk kent.

Intern is de overgang van leerlingen naar een nieuw leerjaar, naar de bovenbouw of naar de tweede fase een belangrijk aandachtspunt. Dikwijls treedt dan een wisseling van mentor en/of docenten op. Een goede overdracht van informatie aan het einde van het schooljaar, in het bijzonder ten aanzien van 'zorgleerlingen', is dan cruciaal. Een goed leerlingvolgsysteem en digitale leerlingendossiers die goed door school onderhouden worden, vergemakkelijken aanzienlijk de overdracht van informatie over leerlingen.

De overgangen van leerlingen vanuit primair onderwijs naar voortgezet onderwijs en vanuit voortgezet onderwijs naar een vervolgopleiding zijn vaste bestanddelen van de onderwijszorgroute.

7.1 Overgang van primair onderwijs naar voortgezet onderwijs

Het is ontzettend belangrijk dat leerlingen een goede start maken in het voortgezet onderwijs. 'Een goed begin is het halve werk'. Van groot belang is dat leerling en ouders in het primair onderwijs goed begeleid worden bij het maken van een keuze voor een school voor voortgezet onderwijs, die past bij de mogelijkheden, talenten en interesses van de leerling en die in staat is haar onderwijs af te stemmen op de specifieke onderwijsbehoeften van de leerling.

Bij de overgang van leerlingen uit groep 8 van de basisschool naar een school voor voortgezet onderwijs draagt de basisschool informatie over aan de school voor voortgezet onderwijs. De ouders moeten toestemming geven voor het verstrekken van deze informatie en hebben recht op inzage in de informatie. Bij de overdracht van informatie is vooral aandacht nodig voor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften. Zonder een goede overdracht en zonder een goede begeleiding vanaf het moment van instroom in school lopen deze leerlingen een verhoogd risico een slechte start te maken, met alle gevolgen van dien.

Bij de overdracht van informatie naar een school voor voortgezet onderwijs maken we onderscheid tussen koude (schriftelijke) overdracht van informatie en warme overdracht van informatie in een overdrachtsgesprek.

Koude overdracht

Bij een koude overdracht wordt in een overdrachtsdossier (digitaal leerlingendossier) schriftelijke informatie over het leren en de ontwikkeling van de leerling overgedragen. Denk aan de beheersing van taal/lezen en rekenen, de sociaal-emotionele ontwikkeling en de werkhouding/ taakaanpak/leerstijl van de leerling. Indien van toepassing wordt aangegeven of de leerling extern zorg of begeleiding ontvangt. Op sommige scholen stellen leerlingen zelf een portfolio samen, waarin zij zich presenteren en laten zien wat zij kennen en kunnen.

Warme overdracht

Bij een 'zorgleerling' vindt naast de koude overdracht ook een overdrachtsgesprek plaats tussen de intern begeleider en/of leerkracht van groep 8 en de teamleider en/of de zorgcoördinator van de school voor voortgezet onderwijs. Betrek ook de leerling en de ouders bij het gesprek. Centraal in het gesprek staat wat de specifieke onderwijsbehoeften van de leerling zijn en hoe daaraan het beste tegemoet gekomen kan worden.

Aandachtspunten overdrachtsgesprek

(Leer)ontwikkeling van de leerling.
Wat zijn de specifieke onderwijsbehoeften van de leerling?
Hoe kan school het beste aan deze behoeften tegemoetkomen? Welke aanpak werkt wel/niet bij deze leerling?
Wat zijn aandachtspunten bij de instroom van de leerling in school? Hoe pakken we die aan?
Afstemming en samenwerking met de ouders.
Afspraken over de eventuele nazorg vanuit de basisschool.

Besteed bij de overdracht van informatie niet alleen aandacht aan factoren die de ontwikkeling en het leren van de leerling belemmeren, maar geef ook de talenten, positieve kwaliteiten en interesses van de leerling aan. Doorlopende leerlijnen taal en rekenen

Een goede beheersing van lezen, taal en rekenen is voorwaarde voor succes in alle vakken. In de referentieniveaus taal en rekenen wordt veel aandacht besteed aan het realiseren van doorlopende leerlijnen voor taal en rekenen (zie www.taalenrekenen.nl). Het is belangrijk dat de basisschool informatie over leerlingen overdraagt met betrekking tot de beheersing van taal/ lezen en rekenen en aangeeft welke leerlingen waarbij extra begeleiding en ondersteuning nodig hebben.

Op www.overgangpovo.nl is veel informatie te vinden, zoals:

kalender met aandachtspunten vanaf groep 7 t/m de brugklas;
standaarden voor een goede overgang (met checklists);
overdrachtsmodel voor taal en rekenen;
supplementen voor leerlingen met dyslexie, hoogbegaafdheid, ADHD en autisme.

Spreek af wie in school de door de basisschool versterkte informatie analyseert en intern overdraagt naar mentor en docenten. Vaak ligt er een aanzienlijk overdrachtsdossier waar veel tijd in gestoken is, zonder dat dit de mentor en/of de docenten op de werkvloer bereikt.
Op basis van de overgedragen informatie kan, indien nodig, een leerling direct aangemeld worden bij het intern zorgoverleg (IZO).

Neem de informatie die de basisschool overgedragen heeft op in het leerlingvolgsysteem van school en in de leerlingendossiers.

In het primair onderwijs werken veel scholen met de zogenaamde 1-zorgroute. De 1-zorgroute sluit naadloos aan bij het doel, de uitgangspunten en de werkwijzen van onderwijszorgroutes in het voortgezet onderwijs. Door de 1-zorgroute aan te laten sluiten op de onderwijszorgroute in het voortgezet onderwijs zorgen we voor een sluitende aanpak en doorgaande onderwijszorg aan leerlingen.

Basisscholen stellen het op prijs als na verloop van tijd naar hen teruggekoppeld wordt hoe het met de leerlingen gaat.

7.2 Overgangen binnen school

Bij de overgang van leerlingen naar een nieuw leerjaar, naar de bovenbouw of naar de tweede fase vindt dikwijls een wisseling van mentor en/of docenten plaats. Een goede overdracht van informatie, in het bijzonder ten aanzien van het ontwikkelingsperspectief en de specifieke onderwijsbehoeften van 'zorgleerlingen', is dan cruciaal. Hierover dienen in school goede afspraken gemaakt te worden.

Bij een wisseling van mentor is belangrijk dat (handelingsgericht) een overdrachtsgesprek plaatsvindt. Het laatste vakoverstijgende groepsoverzicht en het groepsplan kunnen daarbij als uitgangspunt genomen worden. Besteed in het gesprek met name aandacht aan leerlingen die specifieke onderwijsbehoeften hebben. De nieuwe mentor kan ook uitgenodigd worden bij de laatste groepsbespreking van het schooljaar.

Gelet op continuïteit in de onderwijszorg aan leerlingen kiezen sommige scholen ervoor door de jaren heen met één vaste mentor/coach voor (een groep) leerlingen te werken. Zo'n mentor/ coach heeft een goed zicht op de ontwikkeling van de leerlingen, is een vertrouwenspersoon voor de leerlingen en makkelijk aanspreekbaar voor leerlingen en ouders. Hij kent en behartigt de belangen van de leerling.

De overdracht binnen school wordt aanzienlijk vergemakkelijkt als er in school een goed werkend leerlingvolgsysteem is en de leerlingendossiers goed bijgehouden worden.

7.3 Overgang van voortgezet onderwijs naar vervolgopleiding

Ook de overgang van voortgezet onderwijs naar een vervolgopleiding is een onderdeel van de onderwijszorgroute. Het is belangrijk dat een doorgaande onderwijszorg aan alle leerlingen geboden wordt en dat leerlingen die extra ondersteuning nodig hebben bij de instroom in de vervolgopleiding van meet af aan begeleid worden. Een goede afstemming met de leerling en de ouders is erg belangrijk.

Keuze van en voorbereiding op vervolgopleiding

Het realiseren van een goede overgang naar een vervolgopleiding begint niet pas in het examenjaar. Met loopbaanoriëntatie en loopbaanbegeleiding wordt al in voorgaande jaren gestart.
Daarbij is extra aandacht nodig voor 'zorgleerlingen'. Vaak hebben deze leerlingen geen reëel zelfbeeld van hun capaciteiten en geen duidelijk beeld van hun beroepsmogelijkheden en -perspectieven. Dikwijls vinden zij het maken van keuzes erg moeilijk en hebben zij moeite met het zelf plannen en organiseren van activiteiten rondom loopbaanoriëntatie.

Coachingsgesprekken zijn een goede mogelijkheid om 'zorgleerlingen' te ondersteunen bij het maken van een keuze voor een vervolgopleiding die goed past bij hun mogelijkheden, talenten en interesses. In deze gesprekken staan vier vragen centraal:

Wie ben ik?
Wat kan ik?
Wat wil ik?
Wat past bij mij? Wat kies ik?

Daarnaast is het goed om samen met de leerling te verkennen op welke (specifieke) vaardigheden de vervolgopleiding een beroep doet. Bespreek met de leerling hoe hij begeleid kan worden bij het verwerven van vaardigheden die nog bij hem ontbreken. Denk bijvoorbeeld aan sociale vaardigheden, communicatieve vaardigheden, studievaardigheden of een goede taakaanpak.

Loopbaanbegeleiding

De school kan ervoor kiezen om loopbaanbegeleiding (LOB) een vast en integraal onderdeel te maken van de onderwijszorgroute (zie ook het draaiboek invoering onderwijszorgroutes in het voortgezet onderwijs). Loopbaanbegeleiding ondersteunt leerlingen bij het maken van bewuste keuzes voor een sector, profiel of vakkenpakket en voor een vervolgopleiding. In de begeleiding van dit keuzeproces staat het ontwikkelen van loopbaancompetenties centraal. Dit zijn competenties die de leerling helpen bij het steeds meer zelfstandig sturen van zijn loopbaan.

Het is belangrijk dat leerlingen praktijkervaringen opdoen en eerste stappen zetten in het verkrijgen van een realistisch opleidings- en beroepsbeeld. Vervolgens wordt met leerlingen in gesprek gegaan om betekenis te geven aan deze ervaringen en vervolgstappen te zetten. Loopbaanbegeleiding wil leerlingen realistische keuzemogelijkheden bieden op basis van praktijkervaringen en loopbaangesprekken. Hierbij is er veel aandacht voor de talenten en interesses van leerlingen.

LOB-activiteiten kunnen zowel individueel als in groepsactiviteiten aan de orde komen.
'Zorgleerlingen' hebben extra aandacht nodig bij LOB. Betrek ook de ouders bij de loopbaangesprekken.
Meer informatie over LOB is te vinden op www.lob-vo.nl.

Overdracht

Het is dus zaak dat een leerling een goede keuze maakt voor een vervolgopleiding en dat de leerling goed wordt voorbereid op deze opleiding. Vervolgens is het belangrijk dat een school voor voortgezet onderwijs veel aandacht besteed aan een goede overgang naar een vervolgopleiding. Hier gaat helaas nog steeds veel mis. Soms leidt dit ertoe dat leerlingen al in het eerste jaar van de vervolgopleiding voortijdig uitvallen.

Essentieel is een goede overdracht van informatie naar de vervolgopleiding. Net als bij de overgang van primair onderwijs naar voortgezet onderwijs kunnen we daarbij onderscheid maken tussen koude (schriftelijke) overdracht van informatie in een overdrachtsdossier en warme overdracht van informatie in een overdrachtsgesprek.

Bij de overdracht van informatie is de mentor/teamleider van de leerling betrokken. Als de leerling extra begeleiding ontvangt vanuit het intern zorgteam van school of het ZAT wordt ook de zorgcoˆrdinator bij de overdracht betrokken. De overdracht vindt altijd in nauw overleg met de leerling en de ouders plaats.

Bij 'zorgleerlingen' vindt een overdrachtsgesprek met de vervolgopleiding plaats. Het is erg belangrijk dat deze leerlingen een goede start maken in de vervolgopleiding en van meet af aan goed begeleid worden. Bij voorkeur zijn de leerling en de ouders bij het overdrachtsgesprek aanwezig.

Aandachtspunten voor een overdrachtsgesprek

(Leer)ontwikkeling van de leerling. Welke factoren stimuleren en belemmeren de ontwikkeling en het leren van de leerling? Met ook aandacht voor de positieve kwaliteiten en talenten van de leerling.
Wat zijn de specifieke onderwijsbehoeften van de leerling?
Hoe kan de vervolgopleiding het beste aan deze behoeften tegemoetkomen? Welke aanpak werkt wel/niet bij deze leerling?
Wat zijn aandachtspunten bij de instroom van de leerling? Maak concrete afspraken over hoe de leerling bij de instroom in de vervolgopleiding begeleid gaat worden.
Welke (schoolinterne of schoolexterne) begeleiding of hulp ontvangt de leerling? Hoe wordt dit in de vervolgopleiding voortgezet?
Afstemming en samenwerking met ouders.
Afspraken over de eventuele nazorg vanuit de school voor voortgezet onderwijs.

Besteed bij de overdracht ook aandacht aan het realiseren van doorlopende leerlijnen met betrekking tot taal en rekenen (zie www.taalenrekenen.nl). Het is belangrijk dat de vervolgopleiding informatie over de beheersing van taal/lezen en rekenen door de leerlingen ontvangt en aangeeft welke leerlingen waarbij extra begeleiding en ondersteuning nodig hebben. Een goede beheersing van lezen, taal en rekenen is voorwaarde voor succes in alle vakken.

Het is essentieel dat (vanuit het SWV VO) goede afspraken met de vervolgopleidingen in de regio gemaakt worden over hoe de overdracht van informatie verloopt en over wie daarvoor in de school voor voortgezet onderwijs en in de vervolgopleiding verantwoordelijk zijn. Zorg dat de contactpersonen in de vervolgopleiding bekend zijn.

Aandachtspunten voor de overgangen in de schoolloopbaan van leerlingen

Neem de informatie die de basisschool overgedragen heeft op in het leerlingvolgsysteem van school en in de leerlingendossiers.
Leg duidelijk vast wie in school bij de overgang van primair onderwijs naar voortgezet onderwijs en van voortgezet onderwijs naar een vervolgopleiding verantwoordelijk zijn voor een goede overdracht van informatie en wat hun taken zijn.
Zorg dat de overgedragen informatie bij mentoren en docenten aankomt. Soms wordt een vuistdik dossier aangelegd, zonder dat er echt iets mee gebeurt op de werkvloer.
De overdracht van informatie tijdens overgangen binnen school wordt aanzienlijk vergemakkelijkt als er in school een goed werkend leerlingvolgsysteem is en de leerlingendossiers goed bijgehouden worden.
De overdracht mag niet over het hoofd van de leerling en de ouders plaatsvinden. De leerling en de ouders zijn actief betrokken bij de overdracht en hebben zicht op de overgedragen informatie.
Het intern zorgteam van school en het ZAT zijn actief betrokken bij de overdracht van leerlingen die extra begeleiding en hulp ontvangen. Het is zaak in de vervolgopleiding een doorgaande zorg te realiseren.
Evalueer jaarlijks hoe de overgangen van primair onderwijs naar voortgezet onderwijs en van voortgezet onderwijs naar een vervolgopleiding verlopen. Kijk wat verbeterpunten zijn. Betrek ook de basisscholen en de vervolgopleidingen bij de evaluatie.