Meer werkplezier door minder werkdruk

Alex de Bruijn

Leiderschap- en organisatieadviseur in onderwijs en zorg bij Both & De Bruijn, leiderschap ontwikkelen!

Geplaatst op 19 februari 2018

Dit artikel is geschreven samen met Leon van Dalen en Neely Anne de Ronde-Davidse

In dit artikel bespreken we een reflectie- en ontwikkelingsinstrument voor leraren en scholen om na te kunnen gaan wat je motiveert, stimuleert, waar je kwaliteiten liggen en wat je vaardigheden zijn. Het instrument helpt je ook om in kaart te brengen wat je in je werk belemmert en waar je je verder in wilt bekwamen.

Je hebt als leraar een veelzijdige, complexe en verantwoordelijke taak. Dat kan druk geven. Het percentage burn-outklachten ligt het hoogst in het onderwijs. Meestal heeft dat simpelweg te maken met ‘te veel werk in te korte tijd’. Daarom is er actie nodig. Maar waar begin je?

Binnen de leerkring ‘ontwikkelingsgericht onderwijs’ hebben we een reflectie- en ontwikkelingsinstrument ontwikkeld voor leraren en scholen. Het model biedt je een gesprekskader om samen met collega’s, je leidinggevende, ib’er of een coach stil te staan wat jou helpt, wat je belemmert in je werk en wat je kunt veranderen. Het zet tevens aan tot nadenken over keuzes die je maakt en wat voor consequenties dat heeft. Als je bijvoorbeeld moeite hebt met de begeleiding van een bepaalde leerling, wat doet dat dan met je en hoe beïnvloedt dat je reacties naar die leerling? Het instrument helpt ook om bij jezelf na te gaan waarom je leraar bent: wat vind je mooi en zinvol aan je beroep?

Beginnen bij jezelf

Leraar zijn is een schitterend beroep. Dagelijks lever je een bijdrage aan de ontwikkeling van een groep jonge mensen. Je stimuleert leerlingen door ze uit te dagen, te inspireren, een voorbeeld te zijn. Dat levert gouden momenten op en als het goed gaat veel werkvreugde.

Daarnaast is er de andere kant van de medaille: leraar zijn is een intensief beroep. Er is veel te doen. De werkdruk lijkt steeds meer te overheersen in het onderwijs. De doorgeslagen regeldruk en administratieve last zijn daar slechts twee voorbeelden van. Toch durven we te stellen dat je werklastbeleving voor een groot deel bepaald wordt door hoe je zelf als leraar in je vak staat. Natuurlijk zijn er goede randvoorwaarden nodig om je beroep goed te kunnen uitoefenen, zoals goede ICT-voorzieningen en een uitgekiende samenstelling van je klas. Daar heb je echter zelf lang niet altijd invloed op.

Waar je wel invloed op hebt, zijn je eigen kennis, vaardigheden en attitudes verder ontwikkelen, zodat je competent blijft voor de taak die jij als leraar hebt. Deze aandacht voor jou als persoon en voor jouw persoonlijke ontwikkeling is het kernelement in ons model. Je krijgt daardoor zicht op jezelf: wat zijn jouw kernkwaliteiten en welke kernwaarden heb je? Ook maakt het duidelijk waar je goed in bent (je bekwaamheden) en neemt het contextfactoren en het resultaat van je werk mee. Uiteindelijk helpt dat je om te ontdekken hoe je hierin veranderingen kunt aanbrengen.

Beginnen bij jezelf is geen makkelijke route. Misschien moet je jarenlange gewoontes en overtuigingen ter discussie stellen. Dat kost moeite, maar kan op de lange termijn enorm veel opleveren.

Jouw onderzoekende houding

Behalve jouw unieke persoon (je persoonlijkheid, je identiteit en je ervaring in de breedste zin van het woord) is voor elke leraar een onderzoekende houding belangrijk. Hoe open kijk je naar je onderwijs en je leerlingen? Ben je nieuwsgierig? Kijk je kritisch naar jouw aandeel in bijvoorbeeld interacties? Stel je regelmatig de waarom-vraag? Met andere woorden: durf je leerbaar in je vak staan? Je komt echt verder als je bijvoorbeeld gedragsproblemen niet alleen als kindkenmerk ziet, maar ook naar je eigen aandeel kijkt en probeert of je op een andere manier op een leerling kunt reageren.

En als je iets anders probeert, vraag dat om reflectie: wat heb ik veranderd in mijn aanpak en wat was de uitwerking daarvan op de leerling? Hoe komt het dat iets wel of niet goed werkt? Deze manier van werken vraagt om een reflectieve houding en helpt je om bewust te handelen.

Door onderzoekend naar je functioneren te kijken krijg je ook beter zicht op waar je kwaliteiten liggen en waarin je je verder kunt ontwikkelen. In het model noemen we dat bekwaamheden, uitgedrukt in interpersoonlijk bekwaam, pedagogisch bekwaam, vakdidactisch bekwaam en vakinhoudelijk bekwaam. Al deze factoren samen scherpen jouw zicht op je persoon, bekwaamheden en handelen. En dat inzicht kan je verder helpen.

Je komt erachter welke factoren je werkplezier beïnvloeden en hoe je daaraan sturing kunt geven. Onderzoek toont aan dat leraren die zich meer bekwaam voelen minder werkdruk ervaren. Dat komt omdat je dan meer regie ervaart in je werk. Als je zelf het gevoel hebt dat je iets onder controle hebt, zal dat je handelen en daarmee de ontwikkeling van je leerlingen positief beïnvloeden. Uiteindelijk zorgt dit in de hele klas voor meer werkplezier.

Je relatie met je leerlingen

Hoe werk je aan de ontwikkeling van je leerlingen? Welke resultaten streef je na? In het model geven we de resultaten weer op drie gebieden: kennis, vaardigheden en persoon. Kennis is makkelijk meetbaar. Je steekt veel tijd en energie in het bijbrengen van kennis en na het inoefenen en verwerken volgt de toetsing. Werken aan vaardigheden, zoals samenwerken, helder communiceren en feedback geven, wordt door veel leraren als lastiger ervaren omdat het minder grijpbaar is.

Het lastigste onderdeel is echter de persoonsontwikkeling van je leerlingen. Natuurlijk zijn er lessen rondom sociaal emotionele ontwikkeling, burgerschap en religie/levensbeschouwing. Echt werken aan de vorming van je leerlingen gaat echter verder dan dat. Het stelt je voor de vraag: hoe groeien mijn leerlingen als mens? Hoe worden ze een rijker en rijper persoon? Het gaat daarbij ten diepste om een levenshouding waarbij je als leraar een voorbeeldfunctie hebt. Je leeft ze voor en werpt vragen op om leerlingen aan te sporen dieper na te denken en ze een mening te laten vormen. Je leert ze elkaar te accepteren en respecteren.

En dan nemen leerlingen jouw gedrag over: zien ze dat je een leerling veel complimenten geeft, dan is de kans groot dat andere leerlingen die leerling ook aardig gaan vinden. Andersom gaat het ook op: krijgt een leerling veel negatieve aandacht van jou, dan is de kans groot dat medeleerlingen die leerling ook vervelend gaan vinden. Jouw manier van aandacht geven beïnvloedt de motivatie van je leerlingen, zowel positief als negatief.

Invloed op je omgeving

Uiteraard speelt ook de context een grote rol in hoe je leraar bent. En hoewel je omgeving iets is waar je soms weinig aan lijkt te kunnen veranderen, gaat het model ook hierin uit van hoe jij ermee omgaat. Hoe groot is de invloed die je aan je context en je omgeving toekent? En hoeveel invloed heb jij op je omgeving? Covey spreekt van de cirkel van invloed versus de cirkel van betrokkenheid. Op sommige zaken hebben we weinig invloed, op andere veel. Een proactieve houding zorgt ervoor dat we ons richten op de zaken waar we invloed op hebben, dingen die we kunnen veranderen. Zaken waar we weinig of geen invloed op hebben (wetgeving bijvoorbeeld) kunnen we het beste accepteren.

Verder is er een aantal belangrijke voorwaarden om goed onderwijs te kunnen geven. Veiligheid is daar één van. In het verlengde daarvan liggen welbevinden en betrokkenheid van leerlingen. Middelen en materialen zijns ons inziens minder belangrijk. Hoewel ze je onderwijs kunnen vergemakkelijken is het de vraag of ze het onderwijs ook per definitie verrijken. De bekwame leraar kan met weinig ook veel bereiken!

In het model hebben we contextfactoren geordend van dichtbij tot veraf: groep/klas, team, leidinggevende, onderwijsinstelling, ouders, omgeving onderwijsinstelling en wetgeving. Deze factoren hebben invloed op je werkpraktijk en andersom heb jij invloed op de context. Je hebt bepaalde ondersteuning nodig van je team, van je leidinggevende, van ouders. Je kunt je werk niet goed doen als je het gevoel hebt er teveel alleen voor te staan.

Aan de andere kant is de invloed van de contextfactoren zo groot als jij toelaat. Vraag je eens af hoe proactief je bent in het contact met je omgeving. Durf je bijvoorbeeld met je ib’er te bespreken dat je een andere manier van steun nodig hebt? En stap je op ouders af die je nodig eens moet spreken over een moeilijke casus of ga je dat liever uit de weg? Een proactieve houding helpt je om ook in relatie met je omgeving de regie te houden en je cirkel van invloed te vergroten.

Reflecteren in ontmoeting

Bij de doordenking van je werkpraktijk speelt reflectie en de reflectieve dialoog een cruciale rol. We pleiten overigens niet voor eindeloze zelfreflectie, maar voor reflecteren in ontmoeting. De vragen die jou verder helpen kun je in de meeste gevallen jezelf niet stellen. In een reflectieve dialoog met een collega, een coach of een leidinggevende voer je het gesprek over wat je belemmert en wat je stimuleert, wat je drijft en wat je bedreigt. Samen ontdek je waar de kansen liggen en daarmee kun je vervolgens aan de slag.

Onderzoekend lesgeven is experimenteren, vallen en weer opstaan. Ook daarin mag je voorbeeldig gedrag vertonen aan je leerlingen. Want jouw eigen ontwikkeling als leraar heeft impact op de ontwikkeling van je leerlingen. En wat geeft nu meer energie dan dat in de praktijk te zien gebeuren?

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!