Hoe je visualisaties inzet in de leerlingenzorg (niveau 2 en 3)
Geplaatst op 22 augustus 2023
Dit artikel is het tweede deel van een drieluik over visualiseren ter ondersteuning van gesprekken in de leerlingenzorg en is geschreven samen met Petra de Waard, Debora van den Heuvel, Eugenie van Dijck, Noëlle Pameijer, Ghislaine Rootlieb, Corine Vos (Stichting Elan en Samenwerkingsverband Unita). Hier vind je het eerste en derde deel.
Een praatje met een plaatje
Een constructieve samenwerking tussen leraren, ouders, leerlingen en interne en externe begeleiders bevordert het schoolsucces en schoolplezier van leerlingen. Om deze samenwerking te optimaliseren is er binnen Stichting Elan en Samenwerkingsverband Unita de afgelopen jaren geëxperimenteerd met het visualiseren van begeleidingstrajecten. We ontwikkelden schema’s en plaatjes, ter ondersteuning van onze gesprekken met leraren, begeleiders, ouders en leerlingen. Intern begeleiders en leraren passen steeds vaker deze tekeningen toe in hun gesprekken met elkaar, ouders en leerlingen. Dit blijkt goed te werken en wordt enthousiast ontvangen.
Driehoek HGW
Een van de visualisaties is een driehoek met daarin de onderwijs- en ondersteuningsroute van handelingsgericht werken (HGW), zie artikel 1 en figuur 1.
Figuur 1
Het vorige artikel ging over visualiseren in de basis. Dit artikel gaat over visualiseren op niveau 2 (leerlingbespreking) en 3 (multidisciplinair overleg). We bespreken twee visualisaties die hierbij zijn in te zetten: de drie cirkels en het document ´zolang-zodra´.
A. De drie cirkels: van overzicht, via inzicht naar uitzicht
Wanneer er zorgen en vragen zijn over een leerling, kan het nodig zijn om de situatie te bespreken in een leerlingbespreking (niveau 2) of in een multidisciplinair overleg (niveau 3). In zowel een leerlingbespreking als een MDO analyseer je als begeleider samen met de betrokkenen de situatie rondom een leerling. Het doel is de situatie beter te begrijpen en te verbeteren. De drie cirkels (figuur 2) kan je benutten om dit proces te ondersteunen. Je creëert met de drie cirkels overzicht door samen in kaart te brengen wat al goed gaat en wat nog moeilijk is. Tijdens het overleg loop je gezamenlijk de cirkels langs, alle betrokkenen doen aanvullingen en jullie passen de cirkels aan. Zo ontstaat er inzicht. Jullie analyseren de situatie en de mogelijke verklaringen: hoe zou het kunnen komen dat de situatie zo is? Wanneer er voldoende duidelijk is geworden, maken jullie een plan en ontstaat er uitzicht. Op deze manier voorkom je dat er alleen naar het kind gekeken wordt en ontstaat er perspectief: welke doelen streven we na en hoe kunnen we deze samen bereiken?
In deze visualisatie komen alle 7 uitgangspunten van HGW tot hun recht: doelgericht, wisselwerking en afstemming, focus op behoeften, leerkracht en ouders doen er toe, positieve aspecten, transparant en constructief samenwerken met leerkrachten, ouders en leerlingen. Bovendien kan je de drie cirkels op meerdere manieren gebruiken: voor de bespreking als voorbereiding, tijdens de bespreking als praatpapier en na de bespreking als notulen.
Figuur 2: de drie cirkels (bron: Elan en Unita)
Werkwijze de drie cirkels
In het overzicht met de drie cirkels staat bovenaan het kind centraal. In de cirkel van het kind zet je de belangrijkste drie aspecten die al goed gaan (+) en de belangrijkste drie aspecten die beter kunnen (). De cirkels voor de onderwijsleersituatie en de thuissituatie staan schuin onder de cirkel van het kind. De drie cirkels zijn verbonden door wederzijdse pijlen, die de wisselwerking en afstemming weergeven: hoe beïnvloeden leerling/kind, onderwijs en opvoeding elkaar? In de cirkels van de onderwijsleersituatie en van de thuissituatie, zet je de factoren die binnen deze omgeving gunstig en minder gunstig zijn voor het kind. Hierbij kun je bijvoorbeeld denken aan de groepssamenstelling, de relatie met de leerkracht, de rust in de thuissituatie of de ruimte die ouders hebben om hun kind te ondersteunen. Ook hier is prioriteren belangrijk: zet alleen de aspecten neer die er echt toe doen. Is er nog iets onduidelijk bij het invullen van één van de cirkels? Deze vraag kan onderin de cirkel gezet worden en indien nodig worden onderzocht.
Voorafgaand aan de bespreking (kan ook tijdens de bespreking):
- Zet de vragen van de leerkracht, ouders en leerling aan de linkerkant.
- Vul de cirkels zoveel mogelijk in. Start bij de cirkel van het kind, ga vervolgens naar de onderwijsleersituatie en de thuissituatie. Prioriteer en werk met steekwoorden, dat houdt het overzichtelijk en dwingt je om de kern weer te geven.
- Is er nog iets onduidelijk of zijn er nog vragen? Zet dit bij het vraagteken onder aan de cirkels.
Tijdens de bespreking:
- Zorg dat iedereen goed zicht heeft op de drie cirkels. Je kunt de (al deels ingevulde) 3 cirkels bijvoorbeeld meerdere keren uitprinten op A3, of tekenen op een flip over of je kunt je scherm delen in een digitaal overleg.
- Start de bespreking met een uitleg van het doel en de werkwijze van de cirkels. Benoem dat het een gezamenlijk proces is en dat de cirkels in het gesprek worden ingevuld/aangepast en aangevuld met de ideeën van alle betrokkenen. Belang van het kind staat centraal en ieders mening doet ertoe!
- Loop de cirkels vervolgens samen langs en benoem de aspecten die goed gaan en de aspecten die minder goed gaan. Check regelmatig bij de betrokkenen: klopt het? Zijn er aanvullingen?
- Bespreek per cirkel de vragen die er nog zijn: kunnen we ze al beantwoorden? Of is hier nog iets voor nodig?
- Wanneer alles besproken is, vat je samen en blik je vooruit: weten we genoeg om een volgende stap te nemen? Welke ideeën zijn er?
- Formuleer vervolgens samen de doelen en de aanpak voor de komende periode.
- Sluit af met afspraken: wie doet wat, waarom, hoe en wanneer? Wanneer wordt het geëvalueerd?
- Terugblik: wat was prettig tijdens het overleg? En vooruitblik: wat kan volgend overleg beter?
Een voorbeeld
Saar is besproken in een MDO omdat haar leerresultaten achter blijven. De begeleider vatte de beschikbare informatie voorafgaand aan het overleg samen in groen. Tijdens het gesprek zijn de vragen (paars) beantwoord en de cirkels aangevuld met rood (overzicht). Zo ontstond er inzicht: na de analyse lijkt het erop dat Sara’s taalproblemen haar leerontwikkeling belemmeren. Daarom wordt er de komende periode ingezet op het verbeteren van haar taalvaardigheden: de doelen voor de komende periode zijn geformuleerd en de afspraken zijn gemaakt (uitzicht in blauw). Het werken met de kleuren geeft duidelijkheid over wat al bekend is en wat nog ontbreekt.
Figuur 3: een voorbeeld
|
De praktijk: ervaringen met de drie cirkels, feedback van IB-ers
|
B. Zolang-zodra…
Hoe sterker de basisondersteuning (niveau 1) en extra ondersteuning (niveau 2 en 3) in een school, hoe minder kwetsbare kinderen buiten de boot vallen. Maar hoe sterk de kwaliteit van het onderwijs en de extra ondersteuning van een school ook zijn, er zijn altijd leerlingen die nóg intensievere en meer specifieke begeleiding nodig hebben. Je vraagt je als school soms af of je de leerling nog passend onderwijs kunt bieden, of dat het speciaal basisonderwijs (SBO) of speciaal onderwijs (SO) een meer passende plek voor de leerling is.
Het overwegen van zo’n overstap kan ingewikkeld zijn. Veel verschillende factoren spelen een rol, waaronder kenmerken van het kind, de (on)mogelijkheden van de school en de visie van ouders. Stichting Elan en Samenwerkingsverband Unita gebruiken daarom het document ‘Afweging voor handhaven (zolang) of verwijzen (zodra)’ (kortgezegd: de zolang- zodra). Het document gebruik je om samen met ouders, leraar en leerling in kaart te brengen hoe het ervoor staat. Welke redenen zijn er om de leerling op de huidige school te laten blijven en welke redenen pleiten voor de overstap naar een andere school. Het document is een ondersteunend hulpmiddel in het proces van wikken en wegen, en het maken van een gedragen beslissing.
Hier volgt een voorbeeld (figuur 4) van de zolang-zodra, ingevuld tijdens een MDO door de intern begeleider, leraar, ouders en een trajectbegeleider van het samenwerkingsverband. In het voorbeeld gaat het om de afweging handhaven in het reguliere onderwijs of overstappen naar SBO. De aanpak is overigens ook in te zetten bij het overwegen van een overstap van een reguliere school naar een andere reguliere school, van SBO naar SO (en omgekeerd) en bij het overwegen van een terugplaatsing vanuit S(B)O naar regulier onderwijs.
Figuur 4: Afweging handhaven (zolang) of verwijzen (zodra). (Bron: Elan en Unita).
Werkwijze van de ‘zolang-zodra’ (Bron: Pameijer, 2021)
- Zorg dat iedereen goed zicht heeft op het document.
- Benoem dat het belang van het kind centraal staat en dat ieders mening ertoe doet. Er zijn in elke situatie argumenten vóór en tégen een overstap en de meningen hierover verschillen nogal eens.
-
Doorloop de punten van het overzicht één voor één en kies wat voor de leerling van toepassing is. Geldt voor de leerling op dat punt de linkerkant van de ‘zolang’, maak deze dan groen. Óf geldt voor de leerling op dat punt de rechterkant van de ‘zodra’, maakt deze dan oranje. Maak de punten waar nog relevante vragen over zijn blauw. Door met kleuren te werken is in één oogopslag te zien hoe het er voorstaat. Bijvoorbeeld:
-Er is veel groen in de ‘zolang’: Zijn er zwaarwegende argumenten voor blijven op school? Dan wordt hierop ingezet; wat kunnen school en ouders doen om de ‘zolang-argumenten’ te behouden? Bespreek regelmatig hoe het gaat: is er nog steeds veel groen? Blijft dat wat groen is groen? Met andere woorden: we gaan door zolang het goed gaat.
-Er is veel oranje in de ‘zodra’: Zijn er meer zwaarwegende argumenten voor overstappen naar een andere school? Je kunt dan de overstap overwegen en de opties alvast bespreken. De vraag is: Wat betekent het oranje voor de school die we zoeken? Welke school heeft meerwaarde en is in het belang van het kind?
-Er zijn nog vragen in blauw. Welke daarvan zijn noodzakelijk om te beantwoorden? Wat moeten we nog weten om de knoop door te hakken? Welke antwoorden vallen in de zolang en welke in de zodra? ‘Als het antwoord … is, dan is het een zolang. Maar als het antwoord … is, dan wordt het een zodra.’ Deze informatie wordt verzameld en in een volgend gesprek besproken. - Bespreek ten slotte met elkaar hoe het kind in het proces betrokken wordt.
Ouders vroegtijdig in het proces van afwegen betrekken
Voor de leerling en zijn ouders heeft een eventuele schoolwisseling grote impact. Wellicht voel je als begeleider hierdoor aarzeling om het gesprek met ouders aan te gaan. We merken dat het voor ouders helpend is als zij al vroeg in het proces van afwegen betrokken worden. De termen ‘zolang’ en ‘zodra’ benadrukken dat het om een proces gaat. ‘Zolang we veel groen zien aan de linker kant van het document, kunnen wij deze leerling passend onderwijs bieden. Zodra we meer oranje zien aan de rechterkant, dan is het S(B)O een meer passende plek’.
Het proces van afwegen kost tijd, er zijn meerdere gesprekken voor nodig. De tussenliggende tijd is te benutten. Bijvoorbeeld voor ouders om al eens een S(B)O te bezoeken om er een beeld van te krijgen. En voor de school om antwoord te krijgen op de vragen in het blauw en om de doelen aan te scherpen waaraan gewerkt wordt. Hoe behouden we het groene? Kunnen we dat wat nu oranje is groen maken, al dan niet met extra ondersteuning? In een vervolggesprek bespreek en evalueer je samen de voortgang. “Ligt het zwaartepunt nog aan de linkerkant van de ‘zolang’ of schuiven we toch op naar de rechterkant van de ‘zodra’?”
Door als begeleider met ouders een tijdspad af te spreken en vervolgafspraken in te plannen, waarin de zolang-zodra terugkerend op tafel komt, werk je transparant en monitor je gezamenlijk het proces. Zo maak je met elkaar een afgewogen, niet overhaaste beslissing. Je geeft ouders tijd om naar een eventuele overstap toe te groeien als dit uiteindelijk nodig blijkt te zijn, waardoor de start op de nieuwe school beter verloopt. Het is immers voor het schoolsucces van de leerling cruciaal dat ouders achter de schoolkeuze staan en zo het onderwijs ondersteunen.
|
De praktijk: een IB aan het woord ‘De zolang-zodra is een heel duidelijk document. Het werd gebruikt in een MDO-traject van een leerling bij mij op school, waar ook een trajectbegeleider van het samenwerkingsverband bij betrokken was. Inmiddels laat ik de zolang-zodra ook terugkomen in gesprekken met de leerkracht en ouders, nu de trajectbegeleider van het samenwerkingsverband niet meer betrokken is. We monitoren met elkaar bijna maandelijks aan de hand van de zolang-zodra, of we de aanpak willen voortzetten, bijsturen of dat we het tijd vinden om het samenwerkingsverband opnieuw in te schakelen voor een toelaatbaarheidsverklaring. De ouders, de leerkrachten en ikzelf vinden dit heel fijn werken. Als we op den duur de stap naar het SBO toch moeten zetten, is dat voor niemand meer een verrassing.’ (Rosanne Koers, intern begeleider De Tweemaster in Naarden). |
Begeleiders, laat je werk zien!
Wij werken binnen Stichting Elan en Samenwerkingsverband Unita met veel plezier aan het visualiseren in niveau 2 en 3. De positieve reacties van scholen, ouders en leerlingen stimuleren ons om hiermee door te gaan en ons werk nog beter zichtbaar te maken. We hopen dat dit artikel ook anderen zal inspireren om hun werk nog meer te laten zien!
Heb je behoefte aan lege ‘formats’? Ga dan naar hgw-noelle-pameijer.nl / ‘Bijlagen gele boek’.
De werkwijze met de drie cirkels (download 5.5) en de zolang-zodra (download 6.5 a+b) is ook voor ouders beschreven in het boek ‘Met plezier naar school!’ (Pameijer, 2021), https://hgw-noelle-pameijer.nl/ouders-kinderen/
Heb je ervaringen met/ideeën over visualiseren? We vinden het fijn als je ze met ons deelt! Mail naar: petra.de.waard@swvunita.nl
In het derde artikel presenteren we visualisaties die gebruikt kunnen worden in gesprekken met kinderen.
Bronnen
- Pameijer, N. (2017). HGW: samenwerken aan schoolsucces. Leuven/Den Haag: ACCO.
- Pameijer, N. (2021). Met plezier naar school: de onmisbare rol van ouders en tips voor samenwerken. Huizen: Pica.
Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!
Gerelateerd
Wij-leren.nl Academie
Wij-leren.nl Academie
