Handelingsgericht werken: twee voorbeelden van door-ontwikkeling

Noëlle Pameijer

School-, GZ- en kinderpsycholoog NIP bij HGW Noëlle Pameijer

Geplaatst op 1 juni 2016

Dit artikel is samen geschreven met Eva Naaijkens

1. Inleiding

Handelingsgericht werken (HGW) bestaat al ruim 10 jaar. Veel scholen implementeren deze werkwijze, met vallen en opstaan. Geleidelijk aan lukt het teams zich HGW eigen te maken en elementen die passen bij hun schoolvisie te benutten bij het verbeteren van de onderwijskwaliteit.

In de tussentijd blijft HGW in ontwikkeling. Twee artikelen bespraken illustraties hiervan: “HGW: dat doe ik al lang!”. Dit artikel bespreekt twee voorbeelden van door-ontwikkeling en borging van HGW.

Formulieren als hulpmiddel

Helaas is HGW op sommige scholen verworden tot betekenisloze papieren tijgers en zinloze administratieve rompslomp in de vorm van groepsoverzichten en -plannen. Vaak op basis van misverstanden en onterechte argumenten, zoals “dat moet van de inspectie” (nergens staat echter vermeld dat dit moet) of “dat is HGW” (dit is maar 1 van de 7 uitgangspunten, de laatste).

"Val niet in de valkuil van de formulieren!"

Een formulier behoort een hulpmiddel te zijn, géén doel op zich.

Een doel van een groepsoverzicht bijvoorbeeld is zicht op de groep (wat zijn de overeenkomsten en verschillen in deze groep?).
Een doel van een groepsplan is bijvoorbeeld: grip op de groep (wat wil ik de komende periode bereiken en hoe?).

Het groepsoverzicht gaat dus over leerlingen en het groepsplan over de aanpak van de leerkracht. Een goed formulier is functioneel en ondersteunt het dagelijks werk. Doet het dat niet, dan is het geen handelingsgericht format. Een belangrijke vraag is:

hoe zorgen we ervoor dat de kosten (zoals tijd!) opwegen tegen de baten (zoals een geheugensteun)?

Voorkom herhaling en overschrijven. Geef leerkrachten de ruimte om hun eigen hulpmiddelen te ontwikkelen. Bespreek welke elementen een groepsoverzicht of –groepsplan minimaal zou moeten bevatten (dit moet) en laat leerkrachten per bouw uitvinden hoe ze dat willen weergeven (dat mag):

in een formulier;
mindmap;
andere visualisering (zoals een ‘Mickey Mouse’).

Zo ontstaan niet alleen mooie creaties, maar ook eigenaarschap en trots op het zelf ontworpen hulpmiddel.

2. Wat is veranderd in HGW?

Dat wat werkte is uitgebouwd en dat wat niet werkte is veranderd. Ook recente onderzoeksgegevens - zoals van Hattie (2013) en Mitchell (2015) - en voortschrijdend inzicht hebben tot de nodige aanpassingen geleid. HGW was bijvoorbeeld teveel gericht op de verschillen en te weinig op de overeenkomsten.

Daarom is de omschrijving recent bijgesteld:

"HGW beoogt de kwaliteit van onderwijs en ondersteuning voor alle leerlingen te verbeteren."

Het concretiseert passend onderwijs en doeltreffende leerlingbegeleiding, zodat een team effectief kan omgaan met overeenkomsten en verschillen tussen leerlingen.

Het is een planmatige werkwijze waarbij onderwijsprofessionals (zoals leraren, intern begeleiders, leidinggevendenen externe ondersteuners) zeven uitgangspunten toepassen.

Ook de uitgangspunten zijn inmiddels bijgesteld.

De volgorde is veranderd (doelgericht werken staat nu op één vanwege de noodzaak hiervan en relatie met opbrengstgericht werken).
Onderwijsbehoeften zijn uitgebreid met opvoedingsbehoeften (vanwege het belang van ouderbetrokkenheid).

De aangepaste uitgangspunten zijn:

doelgericht werken: doelen formuleren & opbrengsten analyseren;
onderwijs/opvoedbehoeften: wat heeft deze leerling/groep nodig om … (doel te behalen);
wisselwerking: afstemming op onderwijs/opvoedbehoeften zodat …;
leerkrachten én ouders doen ertoe: relatie leraar-leerling, onderwijsondersteunend gedrag van ouders en ondersteuningsbehoeften: wat hebben deze leerkracht en ouders nodig om …;
positieve van de leerling, groep, leerkracht en ouders benutten om …;
samenwerken met collega’s, leerlingen & ouders zodat …;
systematiek & transparantie omdat …

We beschrijven twee voorbeelden waarin (1) HGW is aangepast aan een school en (2) waarin een onderdeel ervan is doorontwikkeld. Ook al betreffen de voorbeelden speciaal basisonderwijs, ze zijn evengoed van toepassing in het regulier onderwijs.

3. Voorbeeld 1: een centrale rol voor de vakcoördinatoren

Het team van de Michaëlschoolwerkt al sinds 2007 handelingsgericht. Het team heeft HGW gezamenlijk en al doende aangepast tot een eigen werkwijze (zonder de uitgangspunten uit het oog te verliezen).

De vakcoördinatoren taal, lezen en rekenen spelen hierbij een centrale rol: zij zijn deaanjagers van de onderwijsontwikkeling. Binnen de ondersteuningsstructuur staan de groepsleerkrachten centraal.. Zij krijgen ondersteuning van de vakcoördinatoren bij het maken van hun groepsplannen taal, lezen en rekenen.

De input voor deze plannen bestaat uit analyses van toetsen, observaties en gesprekken met collega’s, leerlingen, oudersen begeleiders. De vakcoördinatoren, die op de Michaëlschool grotendeels de rol van de intern begeleiders vervangen, denken mee bij de analyses van de resultaten en het concretiseren van de doelen en te behalen resultaten per vak:

"Wat willen we onze leerlingen de komende periode leren en hoe?"

Het groepsplan is zodoende een ‘levend werkdocument’ en leidraad in de gesprekken met leerkrachten over hun groep.

Pedagogische én didactische kracht: twee kanten van dezelfde medaille

Om het pedagogisch-didactisch handelen te versterken leggen de vakcoördinatoren geregeld lesbezoeken af. In overleg met de leerkracht gebruiken zij hierbij pedagogische en didactische kijkwijzers en zelfevaluatie-instrumenten.

Tijdens inspirerende teambijeenkomsten, geleid door de vakcoördinatoren, werkt het team aan kennisdeling en verdieping. Hoe kunnen we onze pedagogisch-didactische vaardigheden koppelen en versterken? De Michaëlschool hecht waarde aan scholing op team− en individueel niveau, passend bij de thema’s waar leerkrachten op dat moment mee bezig zijn.

HGW staat tijdens onze studiedagen altijd centraal als overkoepelend kader.

Op welke onderdelen van HGW richt deze training zich?
Waar willen we heen?
Hoe ver zijn we al?
En hoe willen we verder?

We hebben bijvoorbeeld Marcel Schmeier uitgenodigd met het oog op de verbinding tussen HGW en Expliciete Directe Instructie, een bewezen aanpak om de leseffectiviteit te verhogen.

Eigenaarschap als succesfactor

De belangrijkste succesfactor is eigenaarschap. Het team heeft zelf haar visie op goed onderwijs geformuleerd.

Waaraan hechten wij waarde?
Wanneer zijn wij tevreden?
Wat maakt ons trots op onze school?

Het succes van HGW is het gevolg van een combinatie: de inhoud van HGW die dichtbij de werkvloer staat, sterk leiderschap, verantwoordelijkheidsgevoel op alle niveaus en het stellen én realiseren van concrete doelen.

Daarbij is het (laten) zien van de behaalde resultaten en prestaties van de leerlingen een zeer grote stimulans, zowel voor leerkrachten als voor leerlingen en hun ouders. Eigenaarschap komt niet vanzelf. Het vergt een onderzoekende en experimenterende houding (als ik … doe, lukt het me dan om …?). Door samen mislukkingen en successen te analyseren, komt het team steeds weer een stap verder.

Van zwak naar Excellent

Het team heeft gekozen welke kwaliteitscyclus het beste past bij het schooljaar en welke papierwinkel daarbij helpt. Aan formulieren ontkom je nu eenmaal niet. De vakcoördinatoren stemmen met hun collega’s telkens af wat al dan niet moet worden vastgelegd en waarom dat nodig is.

Hun inhoudelijke kennis van de leerlijnen taal en rekenen komt hierbij goed van pas, evenals hun kennis van de aanpak van leerproblemen. Dat wat een groepsplan sterk maakt, wordt weer benut in het nieuwe schooljaar.

In 2006 werd De Michaëlschool als zwak beoordeeld door de inspectie. Deze gebeurtenis heeft ons uitzonderlijk gemotiveerd.Vanaf toen startte de implementatievan HGW, op maat, gericht op eigenaarschap, doorontwikkeling en continue kwaliteitsverbetering. Dit proces heeft veel opgeleverd, zo veel dat De Michaëlschool in 2013 én in 2014 als excellent is beoordeeld!

4. Voorbeeld 2: van saaie groepsbesprekingen naar inspirerende groepspresentaties

De Annie M.G. Schmidtschool past elementen van HGW zo’n tien jaar toe, met ups en downs.

Positieve ervaringen betreffen o.a. de kracht van positief denken en zoeken naar kansen, de samenwerking met leerlingen en de communicatie met ouders.

Knelpunten betreffen met name de formulieren: teveel los van elkaar staande formats en te weinig verbinding met de dagelijkse praktijk. Het maken ervan kost leerkrachten meer dan dat het hen oplevert.

Het borgen van HGW op alle niveaus blijkt eveneens een behoorlijke uitdaging, evenals het vinden van de verbinding met opbrengstgericht werken op het niveau van de groep (analyse resultaten taal en rekenen) en van de individuele leerlingen (ontwikkelingsperspectief): hoe verbinden we deze twee?

De groepsbesprekingen (begin, midden en einde schooljaar) waren meer een routine dan dat ze inspirerend waren voorde leerkracht en intern begeleider. Daarom zijn de groepsbesprekingen vervangen door groepspresentaties waarin leerkrachten hun groepsplannen met hun collega’s uit de bouw delen (collegiale consultatie).

Ze denken met elkaar mee, geven elkaar gerichte complimenten en bedenken samen oplossingen voor knelpunten. Zodoende verschuift de aandacht van de formulieren (‘omdat het moet’) naar het handelen in de klas en het betekenisvol leren van en met elkaar (‘hier heb ik iets aan’).

"Dit experiment blijkt succesvol."

Verschillen in het team

Deze doorontwikkeling doet recht aan de diversiteit in het team, zonder dat dit ten koste gaat van een gezamenlijk kader. Hierbij is een balans gevonden tussen wat moet (besteed minimaal aandacht aan … ) en wat mag (de vorm waarin je dat doet, bepaal jezelf).

Deze ruimte creëerde verassend veel enthousiasme en creatieve uitwerkingen. Het vergrootte bovendien het eigenaarschap van de plannen. Ook positief was de collegiale sfeer: leerkrachten deelden successen en missers, dachten met elkaar mee en waren benieuwd of een aanpak die ze samen hadden bedacht zou gaan werken.

Zo ontstond een meer gezamenlijke verantwoordelijkheid, bijvoorbeeld voor een leerling die niet alleen in de klas maar ook in de gangen en op het plein een bepaalde aanpak nodig had. Zijn leerkracht stond er niet meer alleen voor.

Ter illustratie: opzet groepspresentaties einde schooljaar

Doelen van de eindpresentaties: vorige groepsplannen evalueren en aandachtspunten voor de nieuwe plannen bedenken. Deze opzet isgebaseerd op ervaringen met de vorige twee presentaties en de wensen van:

leerkrachten;
intern begeleiders;
schoolpsychologen/orthopedagogen;
directie.

Tot nu toe waren de presentaties een groot succes. We gaan er dus mee door en richten ons deze keer nog meer op feedback vragen en geven, zodat het makkelijker wordt om elkaar complimenten te geven en mee te denken in wat beter kan. Geef dus van te voren aan op welke thema’s je feedback van collega’s - als ‘critical friends’ - wilt!

Begin met een evaluatievan de afgelopen periode: welke groepsdoelen (resultaten) heb je behaald met technisch en begrijpend lezen, spelling, rekenen? En wat heb je bereikt met werkhouding en gedrag? Denk aan vragen als: welke successen heb ik geboekt en hoe komt dat?; wat is me niet gelukt en hoe komt dat?

Analyseer je opbrengsten: welke kenmerken van onderwijs (kijk ook naar jezelf, je eigen handelen), leerlingen en hun opvoedingssituatie (denk aan huiswerk, steun van ouders) hebben een rol gespeeld?

Bespreek daarna of de ontwikkeling van je leerlingen in grote lijnen conform de korte termijn doelen in hun ontwikkelingsperspectief (OPP) verloopt.

Hoeveel leerlingen hebben deze doelen behaald?
Welke leerlingen nog niet?
Komt hun uitstroom-bestemming hierdoor in gevaar?
Zo ja, hoe voorkomen we dit?
Welke leerlingen scoren hoger dan gepland?
Moeten we hun OPP naar boven bijstellen?
Bij welke leerlingen benut ik de OPP-trap (www.opptrap.nl) in de communicatie met de leerling en zijn ouders?
Welke leerlingen wil in de leerlingbespreking aan bod laten komen?

Geef aan wat het voorgaandebetekent voor de groepsplannen van komend schooljaar.

Hoe bouw je dat wat werkte uit?
Hoe verander je dat wat niet werkte?
Wat ga je anders doen?
Wat heb je daarvoor nodig van mijn collega’s, intern begeleider, schoolpsycholoog/orthopedagoog, schoolmaatschappelijk werk of directie?

Bij de afronding evalueren we deze opzet.

Zijn de doelen van de presentaties behaald?
Wat hebben we geleerd van en met elkaar?
Wat was goed en willen we behouden?
Wat willen we bij de volgende groepspresentaties anders?

Meer weten?

HGW: handreiking voor het schoolteam (Pameijer, Van Beukering & De Lange, 2009).
Recente ontwikkelingen HGW (2 artikelen in JSW, Van Dijk & Pameijer, 2014)
Samen Sterk: Ouders en School! (Pameijer, 2012)
Kwaliteitskaart S(B)O ‘Relatie leerkracht-leerling-ouders’ (SaZ, 2015).
‘Leren zichtbaar maken’ van Hattie (2013) en ‘Wat écht werkt’ vanMitchell (2015).