Nieuwe autoriteit - Samen werken aan een krachtige opvoedingsstijl

Marleen Legemaat

Redactielid bij Kennisplatform Wij-leren.nl

Geplaatst op 23 mei 2023

>> Nieuwe autoriteit - Haim Omer direct bestellen.

Opvoeden nu is anders dan vroeger. Traditionele vormen van autoriteit -gebaseerd op blinde gehoorzaamheid en vaak ook op intimidatie - werken niet meer in een pluralistische en vrije maatschappij. Toch is met het wegvallen en de teloorgang van autoriteit opstandig en gewelddadig gedrag onder kinderen en tieners toegenomen. Wat kan er voor de traditionele autoriteit in de plaats komen?

Haim Omer ontwikkelde vanuit zijn visie op geweldloos verzet en gesteund door andere deskundigen een opvoedingsstijl die niet alleen thuis maar ook op school en in de hele samenleving toepasbaar is. In zijn boek ‘Nieuwe autoriteit – samen werken aan een krachtige opvoedingsstijl thuis, op school en in de samenleving’ laat hij zien hoe dit eruit ziet.

De absolute waarde van individualisme en de mateloze verheerlijking van privacy in onze maatsschappij eisen aanpassing, schrijft Idan Amiel, één van Haim Omers medewerkers in het voorwoord.

Deze waarden eisen hun tol: ze kunnen tot vervreemding leiden, waardoor kinderen kwetsbaarder en eenzamer worden, zonder betrokken volwassenen in hun leven. De principes van de nieuwe autoriteit helpen de onderlinge verbondenheid te vernieuwen.

Dit stevige boek van ruim 260 pagina’s bestaat uit 8 hoofdstukken. Deze samenvatting gaat vooral in op de eerste hoofdstukken en geeft aansluitend een korte recensie.

Hoofdstuk 1 De nieuwe autoriteit

In dit hoofdstuk wordt het concept van de nieuwe autoriteit beschreven. We kunnen niet terug naar vormen van autoriteit zoals we die vroeger kenden, omdat dit onmogelijk wordt gemaakt door de huidige sociale omstandigheden. Vroeger kon autoriteit op unanieme steun rekenen van bijna iedereen. Traditionele vormen van autoriteit worden door veel mensen van nu als onwettig beschouwd, en sommige (bij)verschijnselen ervan zoals lijfstraffen, afstandelijkheid, vrees, onvoorwaardelijke gehoorzaamheid en immuniteit voor kritiek zijn inmiddels moreel onaanvaardbaar. Autoriteit is een negatief begrip geworden.

In de jaren zestig en zeventig van de 20e eeuw kreeg de laissez faire-opvoedingsmethode grote invloed. Volwassenen moesten zich beperken tot het geven van warmte, begrip en aanmoediging en moesten afzien van dwang.

Sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw lieten veel onderzoeken zien dat kinderen die een al te vrijblijvende opvoeding hadden genoten zeer gewelddadig zijn, hun opleiding niet afmaken, aan drugs verslaafd raken, delinquent gedrag en grensoverschrijdend seksueel gedrag vertonen.

Bovendien ontwikkelen deze kinderen vaak een gevoel van lage eigenwaarde, omdat zij weinig ervaring op doen met het overwinnen van problemen.

Opvoeders staan voor het probleem: hoe vul je het vacuüm dat ontstaan is door het wegvallen van de oude autoriteitsvormen op een manier die aanvaardbaar is in de context van onze huidige democratische maatschappij? Het concept van de nieuwe autoriteit wil hierop antwoord geven. Dit concept rust op principes van:

Aanwezigheid; Ik ben je ouder en blijf je ouder; dit is een andere insteek dan de oude autoriteit die berustte op afstand. De nieuwe autoriteit is gebaseerd op aanwezigheid en nabijheid, niet op afstand en vrees.
Verantwoordelijkheid: Het onderscheid tussen de rol van ouder en kind mag echter niet vervagen! De autoriteit is duidelijk vanuit de verantwoordelijkheid die de ouder of de leerkracht voor het kind heeft.
Steunnetwerk; ouders moeten wanneer er problemen zijn steun zoeken bij familieleden, vrienden, leerkrachten en soms ouders van kinderen waarmee hun kind om gaat. Wanneer ouders steun zoeken bij anderen heeft dit ook invloed op hun eigen gedrag: zij zullen afzien van vernederend of gewelddadig gedrag jegens hun kind.
Afwijzen van elke vorm van geweld. Zelfs als het kind overduidelijk gewelddadig is, vermijdt de nieuwe autoriteitsfiguur elke vorm van geweld. Hij grijpt wel in om de kans op escalatie te verkleinen.
Transparantie: vroeger werd geweld liefst binnen de deur gehouden; door open te zijn naar het steunnetwerk over wat er binnenshuis gebeurd, ontstaat er groepsdruk waardoor het kind afziet van geweld. Dit doorbreken van geheimhouding zorgt ervoor dat gewelddadig gedrag niet bestendigt en in stand gehouden wordt.
Zelfonderzoek: Bij de nieuwe autoriteit kijkt men kritisch naar het eigen gedrag, neemt de ruimte voor denktijd en hoeft men niet langer de ‘perfecte persoon’ te zijn die alles weet en goed doet. Fouten erkennen draagt bij aan invloed van autoriteit.
Autoriteit en gehoorzaamheid worden losgekoppeld. Ongeacht de mate waarin het kind gehoorzaamt, hebben ouders of leerkrachten autoriteit en dit besef kan hen rust geven en ruimte om duidelijk te handelen zonder een beslissing gelijk te willen forceren.

De autoriteitsfiguur begint autoriteit uit te stralen omdat hij deze nu vanbinnen voelt.

Dit komt omdat we ons bij de nieuwe autoriteit niet primair richten op de reacties van het kind, maar op de het gedrag van de volwassene. Controle van het kind is niet alleen onwenselijk maar ook onmogelijk. Maar de ouders geven een duidelijke boodschap af: ik zal me tegen je negatieve gedrag verzetten.

Omdat het opgeven van negatief gedrag niet langer duidt op capitulatie van het kind, zal het kind makkelijker met alternatieven gaan experimenteren. Het kan voor samenwerking kiezen. Autonomie wordt zo gestimuleerd.

Hoofdstuk 2 Waakzame zorg

Het begrip waakzame zorg vormt de kern van de nieuwe autoriteit, en rond dit concept draait het hele boek. Waakzame zorg gaat niet over bemoeizuchtig gedrag maar om een houding van zorgzame aanwezigheid. Wanneer er een hoger niveau van waakzame zorg nodig is, wordt wél de term toezicht gebruikt.

Doordat privacy een absolute waarde is geworden, voelen ouders zich vaak verlamd om waakzame zorg uit te oefenen en twijfelen ze of ze wel het recht hebben om dat te doen. Hoe kunnen we kinderen bewegingsvrijheid gunnen, laten zien dat we hen vertrouwen en toch waakzame zorg tonen?

Hoofdelementen van waakzame zorg zijn

oplettendheid;
aanwezigheid en
bescherming.

Als ouders het standpunt innemen altijd waakzaam te zijn, terwijl ze de mate van waakzaamheid aan de behoefte aanpassen, hoeft dit niet elke keer weer tot conflicten te leiden.

Ouders die kinderen vertrouwen terwijl ze weten dat ze elke keer liegen en stelen, komen teleurgesteld uit. Als ze laten zien dat ze alert zijn en waakzaam, en vertrouwen geven voor zo ver een kind dat aan kan, gaat daar een preventieve werking van uit.

Het is belangrijk dat ouders met hun kinderen openhartig praten over hun vrienden, belevenissen, problemen en zelfs verleidingen waar ze mee te maken krijgen. Ouders moeten hiervoor tijd investeren, een vertrouwelijke sfeer creëren en openlijk en op een positieve manier belangstelling tonen voor het kind. Vertrouwelijkheid moet niet het doel zijn in de relatie, de verantwoordelijkheid voor het kind is de basis!

Als ouders kiezen voor gerichte waakzame zorg moet dit duidelijk met het kind gecommuniceerd worden.

De overgang tot eenzijdige waakzame zorg betreft geen impulsieve beslissing om het kind plotseling aan te spreken, maar is een inspanning die geduld en doorzettingsvermogen vergt.

Het vraagt een bereidheid om rustig te blijven bij geschreeuw en dreigementen van het kind, en te handelen vanuit het plichtsbesef van je verantwoordelijkheid.

Door het opbouwen van een steunnetwerk van familie en vrienden bij extreem gedrag van je kind, hou je het als ouder langer vol. Dit vraagt ook om openheid en afzien van geweld of fout gedrag zoals schreeuwen en dreigen. In dit hoofdstuk wordt verder uitgelegd hoe het opbouwen van een steunnetwerk gaat en welke taken van een ondersteuner verwacht worden (en welke niet!)

Twee aspecten van privacy lijken bijzonder heilig in deze tijd: de kamer van het kind en de vrienden van het kind. Belangrijke uitgangspunten zijn:

-ouders moeten leven vanuit het principe: iedereen die in mijn huis op bezoek komt, is mijn gast; maak kennis met de vrienden van je kind als ze over de vloer komen en voordat ze naar de kamer van je kind vertrekken. Probeer dat op een ongedwongen manier te doen en liefst voordat er problemen zijn.

-als er dingen gebeuren die je niet wilt kun je het beste samen als ouders naar boven gaan en dat kenbaar maken, bijvoorbeeld: ik wil liever dat je in huis niet rookt.

Computers en internet brengen risico’s met zich mee waar ouders geen grip op hebben. Oplossingen in de vorm van software die meekijkt en dergelijke hebben niets te maken met ‘waakzame zorg.’ Beter is het een overeenkomst op te stellen over computergebruik. Een contract hierover maakt de positie van de ouders duidelijk en als er stappen moeten worden ondernomen kan er naar terug verwezen worden.

Hoofdstuk 3 Gewelddadig gedrag van kinderen in huis

Wanneer kinderen zich gewelddadig gedragen in huis, kiezen ouders er vaak voor dit geheim te houden. Dit bemoeilijkt het nemen van maatregelen. In dit hoofdstuk gaat het over het doorbreken van deze geheimen en van de schaamte die daarmee verbonden is. Het inzetten van een steunnetwerk is daarbij weer een krachtig hulpmiddel. Ouders kunnen hierdoor hun machteloosheid overwinnen en zichzelf, hun huis, de andere kinderen en het gewelddadige kind zelf beschermen en tegelijkertijd de impulsieve reacties aan beide zijden verminderen. Door het in de openbaarheid te brengen (in beperkte kring) van het gewelddadig gedrag gaan kinderen zich schamen, iets wat vanuit onze cultuur al gauw als iets negatiefs wordt gezien. Maar:

Wij beweren het omgekeerde: het ervaren van schaamte is noodzakelijk om het gewelddadige gedrag te boven te komen.

In de strijd tegen geweld kan ook de sit-in ingezet worden – mits op een goede manier en niet als straf of machtsvertoon. Een goede sit-in staat of valt met een goede voorbereiding en nazorg.

Je gaat daarbij op een rustig moment de kamer van je kind binnen en zegt rustig en beheerst dat je blijft tot dat het kind met een oplossing voor een probleem komt. Hierbij hangt het slagen van een sit-in niet af van de reactie(s) van je kind (die kunnen behoorlijk intens zijn) maar van het kenbaar maken van je waakzame zorg. Bij een sit-in zijn er geen winnaars of verliezers, maar je maakt je aanwezigheid kenbaar en je laat zien dat je kiest voor geweldloos verzet.

Verder gaat dit hoofdstuk in op het bijhouden van een documentatielogboek, het goedmaken en herstellen van een relatie en op emotioneel geweld.

Hoofdstuk 4 Steun verwerven op school.

Onderlinge ondersteuning van leerkrachten versterkt de positie van leerkrachten. De autoriteit van een leerkracht berust niet langer op de persoonlijke kracht van een ‘’machthebber’ maar is het product van een ondersteuningsnetwerk. Dit hoofdstuk beschrijft manieren waarop leerkrachten steun kunnen verwerven bij hun collega’s, de schoolleiding en de ouders. Het laat zien hoe leerkrachten kunnen leren spreken in termen van ‘wij’ in plaats van ‘ik’

Als volwassenen bescherming bieden zullen de meeste kinderen hun passiviteit en stilzwijgende instemming laten varen.

Hoofdstuk 5 Aanwezigheid en toezicht op school

Het vijfde hoofdstuk beschrijft maatregelen en procedures aan de hand waarvan op school aanwezigheid en waakzame zorg neergezet kunnen worden, in de geest van de nieuwe autoriteit. Er wordt nader ingegaan op het vergroten van de aanwezigheid van de leerkracht in de klas, op het plein en in de rest van de school op een manier die het gevoel van veiligheid en de betrokkenheid van leerlingen en leerkrachten vergroten.

De fysieke aanwezigheid van de leerkracht versterkt zijn autoriteit. (...) Als een leerkracht zich in de lerarenkamer terugtrekt, nooit het schoolplein op gaat, (...) wordt zijn autoriteit ondermijnd.

Hoofdstuk 6 Openbaarheid en herstelmaatregelen

Het zesde hoofdstuk gaat in op het gebruik van transparantie en herstelmaatregelen als alternatieven voor straf en verbale overredingspogingen.

Geweld wordt gevoed door geheimhouding, terwijl onthulling de fundamenten ervan aantast.

Hoofdstuk 7 Leerlingen betrekken bij de strijd tegen geweld.

Het zevende hoofdstuk richt zich op het betrekken van leerlingen bij de strijd tegen geweld. Het opbouwen van de nieuw autoriteit onder leerkrachten maakt de weg vrij voor een nieuwe samenwerkingsrelatie met de leerlingen, waarbij de muren tussen beide kampen worden neergehaald en de onderlinge verbondenheid van de kinderen wordt versterkt.

Bewustzijn en emotionele betrokkenheid zijn niet voldoende. Wil het verzet tegen geweld echt slagen, dan moet ook de groep gemobiliseerd worden.

Hoofdstuk 8 De nieuwe autoriteit in de gemeenschap

Het laatste hoofdstuk gaat over de nieuwe autoriteit in de samenleving in het algemeen. De projecten die in dit hoofdstuk worden beschreven laten zien hoe een kibboets, een dorp of stad gemobiliseerd worden in hun strijd tegen antisociaal gedrag, zoals overlast door hangjongeren, alcoholisme, ongewenste intimiteiten, vechtpartijen en crimineel gedrag. Uit reacties op deze projecten blijkt dat de nieuwe autoriteitsaanpak een latent aanwezig gemeenschapsgevoel wakker kan schudden.

De bereidheid van de politie om zich te verdiepen in de principes van de nieuwe autoriteit en deze toe te passen bij het werk van de wijkagenten, zou wel eens verreikende implicaties kunnen hebben.

Recensie:

Dit boek - waarvan de eerste druk in 2011 verscheen- is een antwoord op de machteloosheid die veel opvoeders ervaren nu traditionele vormen van autoriteit zijn verdampt. Belangrijke vragen komen langs: Wat kunnen ouders/opvoeders nog wel, wat niet? Hoe ben ik aanwezig zonder bemoeizuchtig te zijn? Is privacy van mijn kind echt heilig? Hoe ben ik betrokken zonder te 'spioneren'.

Naast een stevige theoretische doordenking biedt het boek tal van voorbeelden hoe het in relaties tussen opvoeder en kind fout kan gaan maar ook hoe er weer perspectief kan komen. Dat laatste is vooral het geval als het gevoel van machteloosheid verdwijnt. Dit is mijns inziens het sterke punt van het Nieuwe Autoriteitsdenken: het draait niet meer om macht maar om zelfcontrole. Het besef dat men enkel het eigen gedrag kan en hoeft te sturen geeft rust.

De voorbeelden die het boek geeft, zullen voor veel opvoeders herkenbaar zijn, zoals bezoek van vrienden aan huis. Heftige voorbeelden van grensoverschrijdend gedrag komen ook aan de orde: drugsverslaving, weglopen van huis, gewelddadig gedrag. Inspirerend dat de auteur uitgaat van geweldloos verzet. Verzet tegen vormen van grensoverschrijdend gedrag gebeurt op een niet-escalerende, vastberaden en krachtige manier, zonder dreigen of vormen van (verbaal)geweld. Juist op deze manier kan een geweldspiraal worden doorbroken.

Dit boek wil vooral een kader geven om gezamenlijk de regie te pakken en vast te houden in de opvoeding. Vragen naar oorzaken van destructief gedrag passen niet in het kader van dit boek, we moeten ze evenwel wél blijven stellen en de brede context van het kind blijven zien.

Veel ouders en opvoeders die bewust of onbewust afrekenden met vormen van traditionele autoriteit en zoekend zijn naar nieuwe manieren van opvoeden, vertonen misschien daarbij al veel trekken van wat in dit boek staat beschreven: waakzame zorg. Ontzettend waardevol echter dat Haim Omer hier een concreet denkkader en theoretische onderbouwing voor heeft gegeven. Ik denk dat het lezen en toepassen van dit boek veel onzekerheid bij opvoeders kan wegnemen en nieuwe wegen kan wijzen naar vastberaden handelen.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!