Wat is het effect van vooraf toetsen op rekenprestaties en vertrouwen in eigen kunnen van basisschoolleerlingen?

Geplaatst op 26 januari 2022

Als de leerkracht voortoetsen inzet voor formatief handelen en/of compacten en verrijken voor (hoog)begaafde leerlingen, dan is het aannemelijk dat de schoolprestaties verbeteren. Deze toetsen moeten dan wel aan bepaalde voorwaarden voldoen. Er is voor zover bekend geen onderzoek verricht naar of het gebruik van voortoetsen effect heeft op de rekenprestaties van basisschoolleerlingen en het vertrouwen in eigen kunnen.

Voortoetsen meten de beheersing van kennis en vaardigheden voordat leerlingen hierover instructie hebben gekregen. Vooraf toetsen is een manier om inzicht te krijgen in de voorkennis van leerlingen, zodat leerkrachten het onderwijsaanbod beter kunnen afstemmen op het niveau van de leerlingen.

Vooraf toetsen bij formatief handelen draagt bij aan betere leerprestaties

Leerkrachten kunnen voortoetsen inzetten voor formatief toetsen en evalueren. Het is een instrument om voorkennis bij leerlingen te activeren en om informatie te verzamelen die de leerling en de leerkracht kunnen gebruiken voor het verdere leerproces. Als leerlingen bij een nieuw rekenblok op bepaalde onderdelen al voldoende presteren op een voortoets, kan de leerkracht bijvoorbeeld besluiten dat zij bijbehorende instructie en oefenmateriaal over mogen slaan. Hierdoor kunnen deze leerlingen meer tijd besteden aan onderdelen die zij niet of minder goed beheersen.

Rijke feedback op proces en prestatie is belangrijk

Voor de effectiviteit van formatief toetsen is het belangrijk om rijke feedback te geven, op zowel het leerproces als op de prestatie. Dat houdt in dat de leerkracht feedback geeft op de beoordelingscriteria en standaarden (feed-up), op de vooruitgang die de leerling heeft geboekt ten aanzien hiervan (feedback), en op hoe de leerling het gewenste niveau kan bereiken (feed-forward). Hierbij is veel aandacht nodig voor de werk-, leer- en oplossingsstrategieën door het geven van feedback op de taak, het proces, de zelfregulatie en de leerling zelf.

Vooraf toetsen biedt mogelijkheden om te compacten en te verrijken

De inzet van voortoetsen kan indirect leiden tot betere rekenprestaties bij (hoog)begaafde leerlingen. Dat kan wanneer deze toetsen zicht geven op wat deze leerlingen al beheersen en de leerkracht op grond daarvan het onderwijsaanbod voor hen aanpast. Wanneer (hoog)begaafde leerlingen bepaalde onderdelen van de leerstof reeds beheersen en onvoldoende uitgedaagd worden, kan dit resulteren in verveling, demotivatie en uiteindelijk zelfs onderpresteren. Om dit te voorkomen, kan de leerkracht voor deze leerlingen de leerstof compacten en verrijken of verdiepen. De leerlingen gaan dan versneld door de reguliere leerstof, waardoor tijd ontstaat voor verrijking of verdieping.

Een goede toets bestaat uit meerdere opgaven

Om inzicht te krijgen in hoeverre leerlingen de leerstof beheersen, is een kwalitatief goede toets nodig. Zo’n toets bestaat uit meerdere opgaven om de betrouwbaarheid en validiteit te waarborgen. Dit kost de leerling meer tijd om de toets te maken, en is mogelijk frustrerend voor leerlingen die de stof niet of nauwelijks beheersen. Het is daarom aan te bevelen dat leerkrachten de verwachtingen duidelijk maken; leerlingen hoeven de opgaven juist nog niet goed te begrijpen.
Een alternatief is een (digitale) adaptieve rekentoets. In een dergelijke toets krijgt de leerling opgaven aangeboden op basis van eerdere prestaties. De moeilijkheidsgraad wordt automatisch aangepast en nauwkeurig afgestemd op het niveau van de leerling. Daardoor heeft een adaptieve toets minder opgaven nodig voor een betrouwbaar resultaat. Vooral leerlingen die de leerstof niet of nauwelijks beheersen, zijn snel klaar met de toets. Frustraties over te moeilijke opgaven blijven beperkt.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Mariola Gremmen (antwoordspecialist) en Edwin Buijs (kennismakelaar Kennisrotonde)
Vraagsteller: leerkracht basisonderwijs
Geraadpleegde expert(s): Dominique Sluijsmans (expert formatief toetsen), Marjolijn van Weerdenburg (expert (hoog)begaafdheid)

Vraag

Wat is het effect van vooraf toetsen op rekenprestaties en self-efficacy van leerlingen in het basisonderwijs?

Kort antwoord

Het is onbekend of het gebruik van voortoetsen effect heeft op de rekenprestaties of de self-efficacy van basisschoolleerlingen. Als voortoetsen worden ingezet in het kader van formatief handelen en/of ten behoeve van compacten en verrijken voor (hoog)begaafde leerlingen, en als deze toetsen aan de nodige voorwaarden voldoen, dan kan wel aannemelijk worden gemaakt dat het schoolprestaties kan bevorderen.

Toelichting antwoord

Vooraf toetsen om het rekenaanbod af te stemmen op het niveau van leerlingen

Voortoetsen meten de beheersing van kennis en vaardigheden vóórdat instructie hierover heeft plaatsgevonden. Vooraf toetsen is daarmee een manier om inzicht te krijgen in de voorkennis van leerlingen, zodat leerkrachten het onderwijsaanbod beter kunnen afstemmen op het niveau van de leerlingen (Hartley & Davies, 1976). In sommige rekenmethodes zijn voortoetsen geïntegreerd, zoals in De Wereld in Getallen, door doelenkaarten en -posters.

Effecten van vooraf toetsen op rekenprestaties en self-efficacy zijn onbekend

Er is voor zover bekend geen onderzoek verricht naar de effecten van vooraf toetsen op rekenprestaties van basisschoolleerlingen. Het effect van het gebruik van verschillende beoordelingsmanieren op de self-efficacy van leerlingen is weinig onderzocht (Kennisrotonde, 2020). Het is ook onbekend of vooraf toetsen effect heeft op self-efficacy. Als voortoetsen worden ingezet in het kader van formatief handelen en/of ten behoeve van compacten en verrijken voor (hoog)begaafde leerlingen, en als de toetsen aan de nodige voorwaarden voldoen, dan kan wel aannemelijk worden gemaakt dat het inzetten van voortoetsen schoolprestaties kan bevorderen.

Vooraf toetsen bij formatief handelen draagt bij aan betere leerprestaties

Voortoetsen kunnen worden ingezet in het kader van formatief handelen (oftewel formatief toetsen/evalueren), als een instrument om voorkennis te activeren (vgl. Loibl et al., 2017) en om informatie te verzamelen die de leerling en leerkracht kunnen gebruiken om vervolgbeslissingen te nemen in het leerproces (Dirkx et al., 2019; Sluijsmans, 2020; Surma et al., 2019). Als leerlingen op bepaalde onderdelen van een voortoets aan de start van een nieuw rekenblok al voldoende presteren, kan de leerkracht bijvoorbeeld besluiten dat zij bijbehorende instructiemomenten en oefenmateriaal over mogen slaan. Hierdoor kunnen deze leerlingen meer tijd besteden aan onderdelen die zij nog niet of minder goed beheersen. Uit een meta-analyse blijkt dat de leerprestaties van basisschoolleerlingen verbeterd kunnen worden als de leerkracht leerresultaten systematisch formatief evalueert en op basis daarvan vervolgacties bepaalt (Fuchs & Fuchs, 1986; zie ook Kennisrotonde, 2018a).

Het afnemen van een voortoets is ook een manier om de leerlingen kennis te laten maken met de leerdoelen (Brophy, 2000). Dit sluit aan bij de eerste fase in de formatieve toetscyclus, het verhelderen van leerdoelen en succescriteria (Gulikers & Baartman, 2017; Kennisrotonde, 2018b). Dat het verhelderen van leerdoelen en succescriteria de leerprestaties kan verhogen, blijkt onder meer uit onderzoek van Seidel et al. (2005): wanneer leerkrachten natuurkunde in het voortgezet onderwijs de leerdoelen van de lessen verduidelijkten, presteerden leerlingen beter op de toets.

Voor een effectieve inzet van formatief toetsen in het algemeen zijn er bepaalde voorwaarden (zie Kennisrotonde, 2017c, 2018b). Het is onder andere belangrijk om rijke feedback te geven, op zowel proces als product: op de beoordelingscriteria en standaarden (feed-up), op de vooruitgang die de leerling heeft geboekt ten aanzien hiervan (feedback), en op hoe het gewenste niveau bereikt kan worden (feed-forward). Hierbij is veel aandacht nodig voor de werk-, leer- en oplossingsstrategieën door het geven van feedback op de taak, het proces, zelfregulatie en de persoon zelf (Kennisrotonde, 2017c).
Alle vijf fasen in de formatieve toetscyclus zijn belangrijk, met specifieke aandacht voor de laatste fasen: het interpreteren van de resultaten en hierover communiceren met leerlingen (zie Kennisrotonde, 2018b voor een uitgebreidere beschrijving van de fasen).

Voortoetsen kunnen worden ingezet ten behoeve van compacten en verrijken voor (hoog)begaafde leerlingen

Sterke rekenaars beheersen aan het begin van de les de leerinhoud vaak al en hebben daarom een ander aanbod nodig dan zwakkere rekenaars (Kennisrotonde, 2018a). Als (hoog)begaafde leerlingen op school een (groot) deel van de behandelde leerstof reeds beheersen en onvoldoende uitgedaagd worden, kan dit resulteren in verveling, demotivatie en uiteindelijk ook onderpresteren (Kennisrotonde, 2017a). Een manier  om dit te voorkomen of ondervangen, is een aangepast onderwijsaanbod bieden voor (hoog)begaafde leerlingen, door onder meer compacten in combinatie met verrijken of verdiepen (Kennisrotonde, 2017b).

Bij compacten gaan leerlingen versneld door de reguliere leerstof; hierdoor ontstaat tijd voor verrijking of verdieping. Dit heeft vaak een positief effect op de motivatie en leerprestaties van leerlingen, waaronder hun rekenkundig inzicht (Kennisrotonde, 2017b). De inzet van voortoetsen zou op deze manier indirect kunnen leiden tot betere rekenprestaties bij (hoog)begaafde leerlingen, mits deze toetsen zicht geven op wat leerlingen reeds beheersen, en het daarmee mogelijk maken om te compacten en verrijken.

Aandachtspunten bij vooraf toetsen van leerlingen

Naast de voorwaarden waaraan moet worden voldaan voor de inzet van formatief toetsen in het algemeen, zijn er enkele specifieke aandachtspunten voor vooraf toetsen:

  • Om inzicht te krijgen in hoeverre leerlingen de leerstof daadwerkelijk beheersen, is een kwalitatief goede toets nodig. Als een voortoets een ‘snelle’ toets is met bijvoorbeeld per onderdeel van het blok slechts één opgave, schiet de kwaliteit mogelijk tekort. Bij een toets met meerdere opgaven zijn de betrouwbaarheid en validiteit (doorgaans) beter gewaarborgd (e.g. Drenth & Sijtsma, 2006), maar dit vergt voor de leerling meer tijd om de toets te maken, en is mogelijk frustrerend voor leerlingen die de stof niet tot nauwelijks beheersen. Een alternatieve optie is om (digitale) adaptieve rekentoetsen in te zetten (zie het kader hieronder).
  • Bij de keuze aan welke leerlingen voortoetsen aan te bieden, spelen overwegingen rondom kansengelijkheid een rol: Een school kan ervoor kiezen om voortoetsen alleen in te zetten voor sterke rekenaars en (hoog)begaafde leerlingen en niet voor de overige leerlingen, om tijd te besparen en om eventuele frustraties bij de laatsten te voorkomen over het feit dat zij veel van de opgaven uit de voortoetsen (nog) niet beheersen. Als de leerkracht echter op grond van eigen verwachtingen over de capaciteiten van de leerlingen bepaalt wie de voortoets wel mag maken en wie niet, kan dit de kansengelijkheid in gevaar brengen. Adaptieve rekentoetsen bieden mogelijk een uitkomst voor het dilemma over voldoende kansen bieden enerzijds en tijdsbesparing en het voorkomen van frustratie bij leerlingen anderzijds (zie het kader hieronder).
  • Aangezien er een grote kans is dat veel leerlingen vrij laag scoren op voortoetsen, is het aan te bevelen dat leerkrachten goed de verwachtingen duidelijk maken. Het is niet erg als leerlingen laag scoren, want ze hoeven de opgaven nog niet goed te begrijpen. De leerkracht gaat ze juist op basis van de antwoorden extra goed helpen, met idealiter maatwerk per leerling.
Adaptieve rekentoetsen als invulling van of alternatief voor voortoetsen
Een mogelijke oplossing voor bovengenoemde dilemma’s over de lengte van de toets en welke leerlingen wel of geen voortoetsen maken, zijn (digitale) adaptieve toetsen: in deze toetsen krijgt de leerling opgaven aangeboden op basis van eerdere prestaties. De moeilijkheidsgraad wordt aangepast op basis van hoe de leerling de eerdere toetsopgaven heeft gemaakt, net zolang totdat het niveau van de leerling betrouwbaar kan worden geschat (e.g. Drenth & Sijtsma, 2006). Doordat de opgaven nauwkeurig worden afgestemd op het niveau van de leerling, heeft een adaptieve toets minder opgaven nodig voor een betrouwbare berekening van het niveau van de leerling dan een niet-adaptieve toets (Drenth & Sijtsma, 2006). Vooral leerlingen die de leerstof niet tot nauwelijks beheersen, zullen snel klaar zijn met de toets, waardoor frustraties over (te) moeilijke opgaven beperkt blijven.

Geraadpleegde bronnen

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

Passend Onderwijs
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.
Aurecool ondersteunt jou bij begrijpen en bevorderen van de soc-emo ontwikkeling van elke leerling.
Aurecool 
Professionalisering
De beste nascholing volg je bij Medilex Onderwijs
De beste nascholing volg je bij Medilex Onderwijs
Gemiddeld beoordelen deelnemers ons met een 8,4
Medilex Onderwijs 
Webinar
Wat kun je wel en niet met toetsen in het onderwijs?
Wat kun je wel en niet met toetsen in het onderwijs?
Gratis webinar met Karen Heij
Wij-leren.nl Academie 
Meer inzicht in gedrag leerling met Aurecool.Misverstanden hoogbegaafdheid
Zeven misverstanden rond hoogbegaafdheid.
Arja Kerpel
Onderpresteren
Onderpresteren: kenmerken - oorzaken - gevolgen - aanpak
Arja Kerpel
Hoogbegaafdheid
Hoogbegaafdheid - kenmerken - gedrag - tips aanpak
Arja Kerpel
Motivatie
Motivatie - intrinsieke en extrinsieke motivatie
Machiel Karels
Onderpresteerders
Onderpresteerders
Eleonoor van Gerven
Hoogbegaafdheid en plannen
Leer hoogbegaafde kinderen zelf te sturen!
Martine Blonk - Meulenkamp
Adaptief toetsen: een droombeeld?
Soms nuttig, soms niet: Adaptief toetsen genuanceerd
Karen Heij
Feedback je wijzer
Feedback je wijzer!
Karen Heij
Wat de wet voorschrijft
Wat de wet voorschrijft
Dolf Janson
Onderpresteren
Onderpresteren op de basisschool
Arja Kerpel


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

Hoogbegaafdheid in een video van één minuut uitgelegd
Hoogbegaafdheid in een video van één minuut uitgelegd
redactie
Toetsen in een video van één minuut uitgelegd
Toetsen in een video van één minuut uitgelegd
redactie
Mindset in een video van één minuut uitgelegd
Mindset in een video van één minuut uitgelegd
redactie
[extra-breed-algemeen-kolom2]



compacten
hoogbegaafdheid
mindset
plusklas
teaching to the test
toetsen
zelfbeeld
zelfvertrouwen

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest