Wijze lessen: twaalf bouwstenen voor effectieve didactiek

Machiel Karels

Directeur Wij-leren.nl | onderwijsadviseur bij Wij-leren.nl

Geplaatst op 28 mei 2020

>> Wijze lessen: twaalf bouwstenen voor effectieve didactiek direct bestellen.

Een goede leraar is allereerst een goede pedagoog en heeft een pedagogische drive. Maar zonder goede didactische vaardigheden hangt alles natuurlijk in het luchtledige. Daarom is een goede leraar ook een didactisch expert. En dan ben je blij met een serie aanbevelingen voor goede didactiek zoals deze wijze lessen.

Dit artikel geeft een samenvatting van de in het boek besproken didactische aanbevelingen. Daaronder staat een recensie.

Samenvatting

1. Activeer relevante voorkennis

Wat je al weet, bepaalt wat en hoe snel je leert. Nieuwe informatie wordt beter onthouden wanneer ze kleeft aan voorkennis.

Herhaal op een actieve wijze de voorkennis die de leerling nodig heeft om de nieuwe leerstof te begrijpen.
Bied een kapstok om nieuwe stof te verbinden aan de eerder geleerde stof en richting te geven aan het verdere verloop van je les.

2. Geef duidelijke, gestructureerde en uitdagende instructie

De tijd die gespendeerd is aan duidelijke, gestructureerde en uitdagende instructie is van belang.

Afgebakende lesfasen en doelen brengen structuur.
Stel uitdagende doelen waar je veel verwacht van élke leerling.
Een warm leerklimaat motiveert je leerlingen.

3. Gebruik voorbeelden

Op het moment dat leerlingen hun eerste stappen zetten in het verwerven van nieuwe kennis of vaardigheden, is het effectief om te werken met voorbeelden.

Gebruik uitgewerkte voorbeelden die uitleggen hoe een oefening wordt opgelost.
Demonstreer een nieuwe vaardigheid aan je leerlingen.
Illustreer de leerstof met concrete voorbeelden.

4. Combineer woord en beeld

Leerlingen slaan informatie die zowel via woorden als beelden wordt gepresenteerd, gemakkelijker op dan wanneer alleen maar woorden worden gebruikt.

Verrijk woorden met beelden maar zorg niet voor overbelasting.
Hou rekening met de multimedia-principes in je lessen.

5. Laat leerstof actief verwerken

Productieve strategieën verplichten de leerling om leerstof te herkneden tot een nieuw product. Een leerling onthoudt meer door productieve strategieën te gebruiken dan wanneer die de leerstof op een meer passieve wijze ‘consumeert’.

Laat leerlingen schema’s of mondelinge samenvattingen maken in je les.
Laat leerlingen leerstof verklaren aan zichzelf of anderen.
Leer hen de strategieën zelf ook aan.

6. Achterhaal of de hele klas het begrepen heeft

Door regelmatig na te gaan of de leerlingen hebben begrepen van wat je beoogt met je les, houd je je leerlingen betrokken en blijft de focus liggen op verder leren.

Stel regelmatig vragen die informatie opleveren over de mate van begrip.
Staar je niet blind op een bepaalde prestatie van leerlingen op een bepaald moment in je les: leren is langetermijnwerk.

7. Ondersteun bij moeilijke opdrachten

Wanneer leerlingen opdrachten nog niet zelfstandig aan kunnen, is tijdelijke, individuele en aanpasbare steun (scaffolds) van de leraar noodzakelijk.

Begeleid leerlingen wanneer ze hun eerste stappen in de leerstof zetten.
Naarmate de leerling bekwamer wordt, vermindert de ondersteuning van de leraar.
Bied zelfstandige oefenkansen wanneer je de leerlingen daartoe in staat acht.

8. Spreid oefening met leerstof in de tijd

Voor het onthouden en toepassen van de leerstof is het beter dat de oefeningen verspreid in de tijd over meerdere kortere oefensessies aan bod komen dan dat de leermomenten in één lange oefensessie geconcentreerd zijn.

Zorg dat basisvaardigheden en -kennis op meerdere momenten in het schooljaar worden geoefend.
Geef huiswerk waarbij eerder geziene leerstof aan bod komt.
Start de les met een herhaling van eerdere leerstof.

9. Zorg voor afwisseling in oefentypes

Door te variëren in oefeningentypes en inhouden kunnen leerlingen leren om verschillende oplossingsstrategieën te gebruiken. Daarnaast doet verandering van spijs ook eten.

Wissel gelijkaardig uitziende oefentypes af.
Wissel uitgewerkte voorbeelden af met gewone oefeningen en deels-uitgewerkte voorbeelden.
Zet productieve strategieën afwisselend in.

10. Gebruik toetsing als leer- en oefenstrategie

Wanneer leerlingen oefenen om actief informatie op te halen uit hun geheugen (retrieval practice), versterkt hun geheugen meer in vergelijking met passievere technieken, zoals herlezen.

Geef regelmatig oefentoetsjes in de vorm van een quiz bij aanvang of slot van de les.
Elke opdracht waarbij je leerlingen informatie laat herinneren, is een geslaagd voorbeeld van retrieval practice.

11. Geef feedback die leerlingen aan het denken zet

Feedback geeft informatie over waar leerlingen staan en geeft leerlingen houvast bij het werken en behalen van de leerdoelen. Als de feedback de leerlingen niet aan het denken en in actie zet, is feedback ineffectief en is eerst iets anders nodig.

Geef feedback die leerlingen aanzet tot ‘detective-werk’.
Directe feedback is belangrijk bij de start van het leerproces.
Als leerlingen de feedback (nog) niet begrijpen, is extra instructie om de kennis te versterken zinvoller.

12. Leer je leerlingen effectief leren

De bouwstenen kunnen gebruikt worden om lessen effectiever, efficiënter en aangenamer te maken, maar er zijn ook vele handvatten voorhanden die leerlingen helpen hoe zij zèlf hun leren op een efficiënte, effectieve en aangename wijze kunnen organiseren.

Leer leerstrategieën expliciet aan.
Koppel leerstrategieën telkens aan concrete inhouden. Leerlingen leren door iets te leren.

Recensie

Goed onderwijs begint met het vaststellen van wat je met de leerlingen wilt bereiken aan het einde van hun schoolloopbaan. Dat zijn doorgaans pedagogische en didactische doelen, dus de brede ontwikkeling van kinderen. Vanuit die pedagogische focus wordt didactiek betekenisvol. Want didactiek heeft een dubbele functie: omgaan met de leerstof en het is een voertuig om pedagogische doelen te bereiken.

Een concreet voorbeeld is les 10 uit het boek: gebruik toetsing als leer- en oefenstrategie. Hierdoor ben je met de leerstof bezig, maar je leert de leerlingen tegelijkertijd om inzicht te krijgen in hun eigen ontwikkeling en in hun beheersing van de leerstof. Inzicht in het eigen leren is een pedagogisch doel wat op deze manier ook wordt geoefend door deze didactische strategie.

In dat verband is de term 'effectief' in de titel van het boek een beetje misleidend. Of iets effectief is, kun je namelijk alleen afmeten aan het doel wat je wilde behalen. En dat doel kan je als auteur van een boek moeilijk voor de lezer vaststellen. Er wordt in het boek van uit gegaan dat 'leerstof overdragen' het doel van onderwijs is en dan kun je inderdaad spreken van effectief. Bij deze effectmeting is doorgaans de motivatie van leerlingen buiten beeld. Ook is hierbij geen zicht op de mate waarin de leerstof op de lange termijn beklijft. Dat zijn wel nuancerende kanttekeningen bij de ambities van het boek.

Wil je als leraar dus kennis overdragen aan leerlingen in een klassikale setting, dan geven deze 12 bouwstenen je goede en onderbouwde aanbevelingen om een effectieve instructie te verzorgen. Het is goed als leraren deze bouwstenen als didactisch gereedschap tot hun handelingsrepertoire kunnen rekenen.

Daarnaast is het goed om te bedenken dat deze wijze lessen maar een deel van de didactische mogelijkheden zijn. En dan alleen dat deel wat op overdracht van leerstof gericht is. Wil je bijvoorbeeld een zelfstandige leerhouding bij leerlingen ontwikkelen, dan heb je weer hele andere didactische strategieën nodig.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!