Rol spelontwikkeling bij weerbaar maken zwakke leerlingen

Hans van Rijn

Ontwikkelaar, trainer, coach bij De lerende school

  

Spel is voor de geestelijke gezondheid wat vitaminen zijn voor de lichamelijke gezondheid. Hoe tegenstrijdig het ook klinken mag: spelen moet! Wanneer spelen niet behoort bij het geestelijke voedsel dat kinderen krijgen, leidt dit tot scheefgroei.

In onze maatschappij ligt sterk de nadruk op ‘het koppie’. De waarde van het spel wordt hierdoor nogal eens op de achtergrond gedrongen. Ik herinner me die moeder die haar vijfjarige zoon naar school bracht. Het kind zat zes weken op school en had nog geen werkje gemaakt. Van de juf hoefde dat ook niet. De moeder boog zich voorover naar het kind en siste: “En vandaag ga jij een werkje maken!”

Moeder zei dit omdat ze zich zorgen maakte. Moeder kende grote betekenis toe aan de werkles. Het maken van een werkje betekende in moeders beleving kennelijk ontwikkeling.
Natuurlijk leert het kind bepaalde vaardigheden in de werkles. Het kind leert bijvoorbeeld omgaan met gereedschappen en technieken. Maar het leereffect van een werkles valt echt in het niet bij dat wat een kind allemaal leert door ‘simpelweg’ te spelen. Tot 6-7 jaar leren kinderen zelfs vooral via spel.

Spel legt de verbinding tussen de echte wereld en de innerlijke wereld van het kind. Jonge kinderen staan voor de enorme taak grip te krijgen op hun eigen belevingen en op hun omgeving. Daarom ziet u ook zo vaak dat kinderen spelhandelingen eindeloos kunnen herhalen. Heel intens en ook bij de tiende keer nog uiterst betrokken.

 

Kinderen worden vaak overspoeld door hun eigen gevoelens en impulsen. Ze hebben te maken met allerlei frustraties. Door het uitspelen van eigen gevoelens en fantasieën zijn kinderen normaal gesproken beter in staat om zichzelf te helen en in evenwicht te houden.

Naarmate kinderen beter spelen, worden ze veerkrachtiger. Dit stelt hen beter in staat om met allerlei onvoorspelbare gebeurtenissen in de realiteit om te gaan. Ze leren door spel ook rollen en situaties beter begrijpen. Daarom spelen kinderen graag vader en moedertje. Of schooltje. En streng dat ze dan kunnen zijn! Al spelend ontdekken ze hoe een verschijnsel als macht werkt, ervaren ze de noodzaak van regels en grenzen, praten ze met elkaar over dingen die voor hen echt betekenis hebben.
 

Spel heeft bovendien een geweldig positieve invloed op de ontwikkeling van de taal en het denken van uw kind. Wie bij kleuters de taaldenkontwikkeling wil stimuleren, zou naar ons idee in de eerste plaats de spelontwikkeling moeten stimuleren. Wat biedt het spel in de hoeken veel kansen in dat opzicht!

In het spel van kinderen zit ontwikkeling. Spel weerspiegelt de ontwikkelingsbevorderingen én bevordert de (totale) ontwikkeling.

Kleuters in groep 1 hebben in eerste instantie zeer veel behoefte aan sensomotorisch of manipulatief spel. Al manipulerend verkennen zij eigenschappen en kenmerken van allerlei voorwerpen. Dit legt niet alleen een goede basis voor allerlei reken- en wiskundige activiteiten, maar is ook voorwaarde om het spel te verdiepen. Pas dan gaan kinderen namelijk nieuwe betekenissen aan die materialen verbinden. En die betekenissen zijn weer van belang om tot goed rollen- en constructiespel te kunnen komen.
 

Gaandeweg gaan kinderen voorwerpen betekenissen geven. Het voorwerp wordt dan als symbool gebruikt voor iets anders. Dit is het begin van het symbolische spel, ook wel rollenspel genoemd.
Kinderen gaan de rol die ze het voorwerp toekennen ook spelen. Ze laten poppetjes praten, bang worden, weglopen, enzovoort. Essentieel in deze fase is dat de kinderen taal gaan gebruiken bij het spelen met voorwerpen.
 

Eind groep 1, begin groep 2 zie je dat kinderen zelf de rol aannemen van iemand en zich daar ook bewust van zijn. “En toen was ik de bakker ….” Ze gaan ook praten en handelen zoals de personen dat doen die ze spelen. Met deze ‘stap’ laat het kind zien dat het zich kan verplaatsen in andere personen of situaties. Voor de sociaal-emotionele ontwikkeling is dit een belangrijk gegeven. Vragen als “hoe denk je dat Pietje zich nu voelt?” krijgen nu bijvoorbeeld pas betekenis voor het kind.
 

Het kind laat met dit spelgedrag ook zien dat het oog heeft voor situaties uit de werkelijkheid en dat het deze situaties samen met anderen kan omzetten naar fictieve situaties. Dit mag duidelijk maken dat er ook op het gebied van de taaldenkontwikkeling heel wat is gebeurd! Ook spel en taal hangen zeer nauw samen.
 

Gaandeweg kan het kind samen met anderen een spelidee opbouwen en spelen. Het kan een rol vasthouden en inspelen op de rollen van anderen. Het kind laat hiermee zien dat ‘de ander’ steeds meer in beeld komt. Dat het zich steeds meer vaardigheden verwerft in die omgang met anderen. Het handelen en de taal worden steeds meer gestuurd door het vooraf overdenken van de activiteit. Eind groep 2 zijn kinderen dus in staat om thematisch rollenspel te spelen. Tenminste, wanneer de ontwikkeling voorspoedig verloopt … en het kind hiertoe gericht ondersteund en uitgedaagd wordt.

Spel blijkt een grote voorspellende waarde te hebben. Het is natuurlijk aardig wanneer Jantje in groep 1 ‘de kleuren’ kent, maar op zich zegt dat niets. En zelfs wanneer uw kleuter in groep 2 al een heleboel letters kent, zegt dat relatief nog heel weinig over zijn ontwikkeling. Misschien is er zelfs sprake van scheefgroei. Intelligentie blijkt bij jonge kinderen uit het handelen! Kortom, zeg mij hoe het kind speelt …

Observeren van spelgedrag is in tal van opzichten lonend. Juist omdat spel zo verweven is met de totale ontwikkeling en tegelijk zo typisch kindeigen, leent het zich ervoor om kinderen beter te leren kennen en om hen te helpen als er problemen ontstaan in ontwikkeling en opvoeding.

Spelenderwijs vertelt het kind ons wat er in hem/haar omgaat, wat hem/haar bezighoudt, hoe het problemen oplost, wat het wéét van de wereld om zich heen (wereldoriëntatie), hoe het zichzelf, de omringende wereld en alle gebeurtenissen daarin beleeft, hoe het gewoonlijk omgaat met zichzelf en met andere mensen (sociaal-emotioneel). Het kind laat in zijn spel zien welke competenties het zich heeft verworven … op het gebied van de taaldenkontwikkeling, maar zeker ook op sociaal-emotioneel gebied.

Spel vervult zo’n grote rol in de persoonlijkheidsontwikkeling dat we die alleen maar kunnen onderschatten. Een aanbod gericht op het stimuleren van spel en het bieden van spelbegeleiding aan kinderen die dit nodig hebben, is ook uit oogpunt van zorg waardevol.
Spel bevordert namelijk zelfstandigheid in de zin van zelfredzaamheid, omdat het voortdurend een beroep doet op brede competenties als actief zijn, initiatieven nemen, communiceren, samenwerken, plannen maken, oplossingen voor problemen bedenken, enzovoort.

De insteek op zelfredzaamheid is daarom zo belangrijk, omdat bij kinderen die wij als zwak bestempelen veelal deze brede competenties onvoldoende ontwikkeld zijn. Deze kinderen hebben bijvoorbeeld moeite met plannen, met monitoren (overzicht houden), met zelfcontrole, et cetera. In plaats daarvan handelen ze vaak impulsief en ongericht. Het zijn leerlingen die doorgaans weinig initiatieven tonen en communicatief niet sterk zijn. Kortom, er bestaat naar ons idee een duidelijk verband tussen de sociaal-emotionele ontwikkeling en de cognitieve ontwikkeling.

 

Wij denken dat zorg die van meet af aan óók gericht is op de persoonlijkheidsontwikkeling, op die brede competenties dus, ertoe bijdraagt dat die zwakke leerling minder kwetsbaar de school verlaat. Spel is in onze opvatting daarbij instrument bij uitstek om ‘risicoleerlingen’ al vroeg hierin te begeleiden.

Paul Filipiak

Taalleesdeskundige bij Filipiak Educatie en Multimedia

Leesstrategieën en leesdoelen - Lezen met denkstrategieën (9)