In hoeverre heeft verplichte deelname aan formatieve toetsen effect op leerprestaties van studenten in het mbo?

Geplaatst op 11 januari 2021

Over de invloed van verplichte of vrijwillige deelname aan formatieve toetsen op leerprestaties is amper onderzoek verricht. Mogelijk schatten wetenschappers dit kenmerk in als weinig relevant voor de effectiviteit. Over aspecten van effectieve formatieve toetsing is daarentegen veel bekend. Aantoonbaar effectief zijn bepaalde kenmerken van de toetsen zelf, van de docent, van de student en van de context.

Het onderwijs maakt gebruik van summatieve en formatieve toetsen. Bij summatief toetsen vindt een beoordeling plaats van de leerprestaties van leerlingen en studenten, met als doel selectie (doubleren, wel/geen diploma, route vervolgonderwijs e.d.). Het resultaat van formatief toetsen geeft inzicht in hoe het verdere leerproces van de student het beste vorm kan krijgen. Het is een vorm van feedback die studenten en docenten inzetten om het leerproces te sturen, teneinde het leerdoel te bereiken.

Kenmerken van effectieve formatieve toetsen

Onderzoek naar effectieve vormen van formatieve toetsing gaat over veel verschillende aspecten, maar niet over het al dan niet verplicht stellen van deelname. Wel bekend zijn kenmerken van formatieve toetsen die leerprestaties bevorderen. Er zijn vier soorten effectieve kenmerken te onderscheiden: toets-, docent-, student- en contextkenmerken.

Toetskenmerken

Om effectief te zijn is het belangrijk dat de inhoud van een toets aansluit bij het curriculum, de leerdoelen en de beoogde leeropbrengsten. Ook van belang zijn toetsvragen die aansluiten bij het niveau van de studenten. Specifiek voor het mbo is nog dat de inhoud van een formatieve toets logisch moet aansluiten bij de betreffende beroepspraktijk. Verder is het belangrijk om frequent korte toetsen af te nemen – eens per week tien tot vijftien meerkeuze-items – ingebed in een proces van constante feedback en verbetering.
Feedback is sowieso een effectief element van formatieve toetsen. Door de prestaties van de studenten te koppelen aan van tevoren bekende criteria draagt deze toetsvorm eraan bij aan dat studenten zich op de juiste manier focussen op hun lesstof. De feedback moet beknopt zijn maar met voldoende detail, zodat de student weet wat er fout gaat en hoe hij dat kan verbeteren.

Docentkenmerken

Formatief toetsen is effectief als docenten over de kennis en vaardigheden beschikken om toetsgegevens te verzamelen, analyseren en interpreteren. Vervolgens moeten ze in staat zijn op basis daarvan het lesgeven en het leren van hun studenten te verbeteren. Dat vraagt om een gedegen didactische en vakinhoudelijke basis bij docenten. De feedback van docenten aan studenten is kort en bondig, gebaseerd op heldere criteria en gericht op verbeterpunten. Daarnaast helpt het als docenten studenten betrekken bij het toetsproces, bijvoorbeeld door hun eigen werk te laten beoordelen of dat van medestudenten.

Studentkenmerken

Wanneer studenten de formatieve toets als nuttig ervaren en ze in staat zijn om hun eigen werk te beoordelen, komt de effectiviteit van de toets uit de verf. Actief betrokken zijn bij het toetsproces en beoordelen van het werk van medestudenten helpen eveneens.

Contextkenmerken

Ook de context heeft invloed op de effectiviteit. Zo is een toetscultuur van belang waarin docenten gericht zijn op onderlinge samenwerking en continue verbetering. Die cultuur kan docenten stimuleren om strategieën aan te passen en ruimte bieden om te experimenteren. Verder is belangrijk dat docenten beschikken over technologie voor het opslaan en analyseren van toetsuitkomsten. Duidelijk zal zijn dat er tijd en geld nodig is voor professionalisering van docenten op het terrein van formatief toetsen en feedback geven.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Sjerp van der Ploeg (kennismakelaar)
Vraagsteller: teamleider, mbo-instelling

Vraag

In hoeverre heeft verplichte deelname aan formatieve toetsen effect op leerprestaties van studenten in het mbo, en welke andere kenmerken van formatief toetsen zijn daarvoor effectief?

Kort antwoord

Er is veel onderzoek gedaan naar kenmerken van effectieve formatieve toetsing. Verplichte/vrijwillige deelname aan formatief toetsen wordt in die onderzoeken echter niet meegenomen. Mogelijk schatten wetenschappers dit kenmerk in als weinig relevant voor de effectiviteit. Wel aantoonbaar effectief zijn verschillende kenmerken van de toetsen zelf (bijvoorbeeld aansluiting op leeropbrengsten of niveau student), kenmerken van de docent (bijvoorbeeld zijn/haar didactische basis of vaardigheid om feedback te geven), kenmerken van de studenten (bijvoorbeeld betrokkenheid bij toetsproces) en contextkenmerken (bijvoorbeeld toetscultuur).

Toelichting antwoord

Toetsen in het onderwijs zijn bedoeld om vast te stellen in welke mate leerlingen/studenten bepaalde kennis en/of vaardigheden beheersen. De resultaten van toetsen kunnen summatief of formatief worden ingezet. Summatief toetsen wordt gedaan om de (leer)prestaties van studenten te beoordelen en op basis daarvan te beslissen over het vervolg van onderwijsloopbaan (dus gericht op selectie, classificatie, plaatsing, diplomering). Formatief toetsen heeft als doel te bepalen hoe op basis van de uitkomst het verdere leerproces van de leerling het beste vorm kan krijgen. Welke aspecten van de lesstof beheerst de leerling nog onvoldoende en vragen meer aandacht bij de student, welke vaardigheden heeft hij of zijn nog onvoldoende onder de knie en hoe kunnen deze het beste worden aangeleerd? Waar summatief toetsen vooral gericht is op beoordeling of een student zich op een gegeven moment (het toetsmoment) een bepaalde hoeveelheid lesstof of vaardigheid heeft eigen gemaakt, gaat het bij formatief toetsen juist eerst en vooral om de feedback die de toets geeft tijdens het leerproces (Kirschner e.a., 2018). Studenten en docenten kunnen die feedback gebruiken om het leerproces te sturen en kan studenten helpen hun leerdoel te bereiken.
Formatief toetsen vindt in de regel frequent plaats en kan op verschillende manieren worden uitgevoerd (Kennisrotonde, 2016). Reviewstudies naar effectieve vormen van formatieve toetsing behandelen veel verschillende kenmerken van formatieve toetsing, maar niet het al dan niet verplicht stellen van deelname (Sluijsmans e.a., 2013; Schildkamp e.a., 2014). Mogelijk schatten wetenschappers een dergelijk kenmerk als niet effectief in. Ook de effectiviteit van een toetspraktijk waar summatieve elementen aan formatieve toetsen worden toegevoegd, is niet onderzocht. Zo’n toevoeging is bijvoorbeeld aan de orde wanneer het toetsresultaat van een formatieve toets bepalend is voor deelname aan een examen, en de toets daarmee een summatief karakter krijgt.
Wat weten we wel over effectieve vormen van formatief toetsen? In hun review gericht op factoren die een bewezen invloed hebben op het gebruik van formatieve assessment in de onderwijspraktijk onderscheiden Schildkamp e.a. (2014) vier soorten effectieve kenmerken van formatief toetsen: toetskenmerken, docentkenmerken, studentkenmerken en contextkenmerken.1

Toetskenmerken

De effectiviteit van een formatieve toets is gebaat bij een aantal algemene kwaliteitskenmerken van de toetsen zelf. Zo is het belangrijk dat de inhoud van een toetsen aansluit bij het curriculum, de leerdoelen en de beoogde leeropbrengsten. Ook is het belangrijk toetsvragen te gebruiken waarmee misvattingen opgespoord kunnen worden, evenals toetsvragen die aansluiten bij het niveau van de studenten.
Specifiek voor het mbo wordt hierbij nog genoemd dat inhoud van een formatieve toets logisch moet aansluiten bij de betreffende beroepspraktijk, en dat het belangrijk is om tamelijk frequent korte toetsen af te nemen (1 maal per week 10-15 meerkeuze items) ingebed in een proces van constante feedback en verbetering.
Verder is een belangrijk effectief algemeen geldend kenmerk van formatieve toetsen dat ze gericht zijn op feedback. Door de prestaties van de studenten te koppelen aan (van tevoren bekende) criteria draagt formatief toetsen eraan bij aan dat studenten zich op de juiste manier focussen op hun lesstof. De feedback moet beknopt zijn maar met voldoende detail zodat de student weet wat er fout gaat en hoe hij of zij dat kan verbeteren.

Docentkenmerken

De effectiviteit van formatief toetsen is verder gebaat bij docenten die over de kennis en vaardigheden beschikken om in de eerste plaats toetsgegevens te kunnen verzamelen, analyseren en interpreteren. In de tweede plaats moeten docenten in staat zijn op basis daarvan hun eigen lesgeven en het leren van hun studenten te verbeteren. Dat vraagt om een gedegen didactische en vakinhoudelijke basis van docenten. Bovenal vraagt het om de capaciteiten om goede feedback aan studenten te kunnen geven: bondig advies gebaseerd op heldere criteria en gericht op verbeterpunten (ook wel feedforward genoemd). Verder blijkt het effectief als docenten samenwerken met collega’s bij formatief toetsen en als studenten betrokken worden in het toetsproces (bijvoorbeeld door het beoordelen van eigen werk of dat van medeleerlingen).

Studentkenmerken

De effectiviteit van formatief toetsen is erbij gebaat wanneer studenten de toetstaken als nuttig ervaren, ze in staat zijn om hun eigen werk te beoordelen (voor zover relevant), ze een houding hebben waarin ze serieus invulling geven aan formatief toetsen en (zoals net genoemd) wanneer ze actief betrokken zijn bij het toetsproces.

Contextkenmerken

Tot slot, de effectiviteit van formatief toetsen is ermee geholpen als aan een aantal contextuele voorwaarden wordt voldaan. Zo is een formatieve toetscultuur van belang waarin docenten gericht zijn op onderlinge samenwerking, continue verbetering, en waarin docenten gestimuleerd worden om strategieën aan te passen en ruimte is om te experimenteren. Verder is van belang te kunnen beschikken over technologie voor het opslaan van toetsuitkomsten, het analyseren daarvan en rapporteren over toetsresultaten. Ook is duidelijk dat er tijd en geld nodig is voor professionalisering van docenten op het terrein van formatief toetsen en feedback geven.

Geraadpleegde bronnen

1Onderzoek naar formatief toetsen specifiek in het mbo is tamelijk beperkt (4 studies0). De meeste van de 72 studies hebben betrekking op po en vo, waarbij mbo soms wordt meegenomen.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!

Gerelateerd

Congres
Grip op stress bij jongeren
Grip op stress bij jongeren
Herkennen, begrijpen en aanpakken van stress bij leerlingen
Medilex Onderwijs 
E-learning module
Wat is formatieve evaluatie?
Wat is formatieve evaluatie?
Online module over formatieve evaluatie
Wij-leren.nl Academie 
Leren van toetsen
Effectief formatief toetsen - vijf strategiën met voorbeelden
Gerdineke van Silfhout
Naar een goede toets
Toetsen die recht doen aan de leerling: 5 stappen naar een goede toets
Eveline van Baalen
MBO en ouders
Ouderbetrokkenheid op het mbo noodzakelijk voor schoolsucces!
Peter de Vries
Belemmeringen prettig leerklimaat hoger onderwijs
Belemmeringen voor effectief en plezierig leerklimaat in het hoger onderwijs
Joost van der Horst
Beroepsauthentiek toetsen vermindert toetsdruk
Beroepsauthentiek toetsen vermindert toetsdruk en conditionering op cijfers
Joost van der Horst
Beroepsauthentiek toetsen vermindert toetsdruk
Beroepsauthentiek toetsen vermindert toetsdruk en conditionering op cijfers
Joost van der Horst
Sturen op autonomie
Sturen op autonomie - Transactionele analyse voor het onderwijs
Nelleke Herrewijnen
Wegcijferen door toetsen
Laat je niet wegcijferen
Paul Filipiak


Inschrijven nieuwsbrief

Inschrijven nieuwsbrief



Inschrijven nieuwsbrief

Zelfregulatie in een video van één minuut uitgelegd
Zelfregulatie in een video van één minuut uitgelegd
redactie
Maarten van Buuren over autonomie en zelfsturing volgens Spinoza
Maarten van Buuren over autonomie en zelfsturing volgens Spinoza
redactie
Motivatie in een video van één minuut uitgelegd
Motivatie in een video van één minuut uitgelegd
redactie
Toetsen in een video van één minuut uitgelegd
Toetsen in een video van één minuut uitgelegd
redactie
Hoeveel eigenaarschap kunnen professionals aan? Tjipcast 0012
Hoeveel eigenaarschap kunnen professionals aan? Tjipcast 0012
redactie
Het belang van autonomie en zelfsturing: Tjipcast 002
Het belang van autonomie en zelfsturing: Tjipcast 002
redactie
[extra-breed-algemeen-kolom2]



autonomie
eigenaarschap
formatief toetsen
intrinsieke motivatie
motivatie
toetsen

 

Mis geen bijdragen

Inschrijven nieuwsbrief

Volg wij-leren.nl

Volg ons op LinkedIn Volg ons op twitter Volg ons op facebook Volg ons op instagram Volg ons op pinterest