Zijn er effectieve interventies op de samenstelling van klassen in de bovenbouw van havo/vwo, zodanig dat het leer- en werkklimaat gunstig is voor leer- en examenresultaten?

Geplaatst op 30 december 2020

Leraren hebben met verschillende didactische en pedagogische interventies invloed op het klimaat in de klas. Voorbeelden zijn instellen van gedragsregels, toewijzen van zitplaatsen, praten met ordeverstoorders, ingrijpen bij pestgedrag, en leerlingen laten werken aan groepstaken. De samenstelling van een klas heeft doorgaans weinig invloed op klimaat en leerprestaties. Veranderen van de groepssamenstelling kan mogelijk wel helpen als het werk- en leerklimaat verstoord is en interventies in de bestaande klas niet voldoende opleveren. Onderzoek hiernaar ontbreekt echter.

Voor een goed leer- en werkklimaat in de klas zijn goede relaties tussen leraren en leerlingen belangrijk, en tussen leerlingen onderling.

Strategieën voor ordelijke lessen

Leraren zetten diverse proactieve, reactieve, verbale en non-verbale strategieën in om de les ordelijk te laten verlopen. Deze variëren van het opstellen van gedragsregels en toewijzen van zitplaatsen, tot individuele gesprekken met ordeverstoorders. Belangrijk daarbij is dat leraren alert zijn en waarnemingen op een open en empathische manier interpreteren. Ze reageren adequaat en getimed, en zorgen voor balans in de relatie.

Sociale samenhang in de klas en groepsgevoel

Analyse van sociale netwerken van leerlingen levert veel informatie op over de wederzijdse invloed tussen hun sociale positie (al dan niet gepest worden, vrienden hebben, geaccepteerd worden, populair zijn), en schoolwelbevinden en prestaties. Zo kiezen leerlingen in het eerste jaar van het voortgezet onderwijs hun vrienden op basis van prestaties bij gelijke typen vakken. Bovendien blijkt dat in leerjaar twee de ontwikkeling van hun schoolcijfers gelijk opgaat met die van hun vrienden.

Leraren kunnen het sociaal klimaat in de klas verbeteren door leerlingen samen aan een groepstaak te laten werken. Het groepsgevoel, het vertrouwen en de motivatie om te leren nemen dan toe. Samenwerkend leren is echter niet altijd en voor iedereen ook goed voor de leerprestaties.

Beperkte invloed van groepssamenstelling op leerprestaties

De groepssamenstelling van een klas (etniciteit, prestatieniveau, sekse en sociaal milieu) heeft nauwelijks invloed op de leerprestaties. Wisselingen in samenstelling, bijvoorbeeld bij het vormen van combinatieklassen, lijken ook niet nadelig. Dit komt omdat individuele kenmerken van leerlingen veel belangrijker zijn dan kenmerken van de klas of de school. In het primair onderwijs is er wel een klein positief effect op klimaat en leerprestaties als leraren twee opeenvolgende jaren dezelfde groep leerlingen les geven.

Het voortgezet onderwijs heeft minder vaste klassen en voor elk vak staat een andere leraar voor de groep. Ook blijft een klas doorgaans niet alle leerjaren bij elkaar. Na de brugklas en na de profielkeuze wisselt de groepssamenstelling. De klasgrootte verschilt vaak per (keuze)vak. Bij omvangrijke wisselingen in groepssamenstelling is extra aandacht voor het creëren van een positief groepsklimaat nodig. Dat kan door extra gezamenlijke activiteiten aan het begin van het jaar te plannen.

Als het leer- en werkklimaat in een klas niet goed is en interventies in de bestaande klas niet voldoende opleveren, valt te overwegen om klassen anders samen te stellen. Bijvoorbeeld om bij de overgang naar een nieuw leerjaar leerlingen over verschillende klassen te herverdelen en zo verstorende patronen te doorbreken. Onderzoek naar dit soort interventies ontbreekt echter.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Niek van den Berg (kennismakelaar)
Vraagsteller: afdelingsleider voortgezet onderwijs

Vraag

Zijn er effectieve interventies op de samenstelling van de klassen in de bovenbouw van havo/vwo, zodanig dat het leer- en werkklimaat gunstig is voor de leer- en examenresultaten?

Kort antwoord

Docenten hebben met verschillende didactische en pedagogische interventies invloed op het klimaat in de klas. Voorbeelden zijn gedragsregels, toewijzen van zitplaatsen, in gesprek gaan met ordeverstoorders, ingrijpen bij pestgedrag, en leerlingen laten werken aan groepstaken.

De groepssamenstelling van een klas heeft doorgaans weinig invloed op klimaat en leerprestaties. Veranderen van de groepssamenstelling zou wel ingezet zou kunnen worden als het werk- en leerklimaat verstoord is en interventies binnen de klas niet voldoende opleveren. Onderzoek hiernaar ontbreekt echter.

Toelichting antwoord

Goede relaties bevorderen een goed klimaat in de klas en leerprestaties

Voor een goed leer- en werkklimaat in de klas zijn goede relaties belangrijk, zowel tussen docenten en leerlingen als tussen leerlingen onderling. Docenten zetten diverse proactieve, reactieve, verbale en non-verbale strategieën in om de les ordelijk te laten verlopen, variërend van het opstellen van gedragsregels en toewijzen van zitplaatsen, tot individuele gesprekken met ordeverstoorders (Kennisrotonde, 2018; Van den Berg e.a., 2016; Zuckerman, 2007). Belangrijk daarbij is dat docenten alerte waarnemers zijn, waarnemingen op een open en empathische manier interpreteren, adequaat en getimed reageren, en voor balans in de relatie zorgen, aldus het mixed-methods promotieonderzoek van Diemel (2019). Zo hebben docenten bijvoorbeeld invloed op de sfeer door alert te zijn op pestgedrag en consistent en weloverwogen in te grijpen (Kennisrotonde, 2019b; Veenstra e.a., 2014).

Het belang van goede onderlinge relaties tussen leerlingen blijkt onder meer uit het proefschrift van Gemmen (2018). Ze onderzocht via sociale netwerkanalyse gedetailleerd de wederzijdse invloed tussen sociale positie van leerlingen (al dan niet gepest worden, vrienden hebben, geaccepteerd worden, populair zijn) en schoolwelbevinden en prestaties in het primair en voortgezet onderwijs. Onder meer blijkt dat leerlingen in het eerst jaar van het voortgezet onderwijs hun vrienden kiezen op basis van prestaties bij gelijke typen vakken, en dat in jaar 2 de ontwikkeling van hun schoolcijfers gelijk opgaat met die van hun vrienden. Gemmen onderzocht echter niet de mogelijkheden om als school te interveniëren op vriendschapsselectie en –invloed in relatie tot schoolprestaties.

Uit ander onderzoek weten we dat docenten leerlingen (na voorbereiding en met ondersteuning) kunnen laten samenwerken aan een groepstaak, om daarmee het sociaal klimaat in de klas te verbeteren. Het groepsgevoel, het vertrouwen en de motivatie om te leren nemen dan toe. Samenwerkend leren is echter niet altijd en voor iedereen ook goed voor de leerprestaties (Kennisrotonde, 2019a).

Beperkte invloed van groepssamenstelling op leerprestaties; weinig bekend over de invloed van wisselingen

De groepssamenstelling van een klas (etniciteit, prestatieniveau, sekse en sociaal milieu) heeft nauwelijks invloed op de leerprestaties. Wisselingen in samenstelling, bijvoorbeeld bij het vormen van combinatieklassen, lijken ook niet nadelig. Dit komt doordat doorgaans individuele kenmerken van leerlingen veel belangrijker zijn dan kenmerken van de klas of de school (Driessen, 2007; Kennisrotonde, 2017). In het primair onderwijs is er wel een klein positief effect op klimaat en leerprestaties als leraren twee opeenvolgende jaren dezelfde groep leerlingen les geven (Kennisrotonde, 2020).

Het voortgezet onderwijs heeft minder vaste klassen dan het primair onderwijs. In plaats van een vaste docent voor heel de week en voor alle vakken, staan er in het voortgezet onderwijs diverse docenten voor de klas. Ook blijft een vo-klas doorgaans niet alle leerjaren bij elkaar zoals in het po, en zijn leerlingen verspreid over onderwijsniveaus en bijhorende schooltypen. Na de brugklas en na de profielkeuze wisselt doorgaans de samenstelling van vo-klassen. Ook verschilt vaak de groepsgrootte per (keuze)vak (Van Bergen e.a., 2016). Bij belangrijke wisselingen in groepssamenstelling is extra aandacht voor het ontstaan van een goed groepsklimaat belangrijk, bijvoorbeeld door extra gezamenlijke activiteiten aan het begin van het jaar.

Als het leer- en werkklimaat in een klas niet goed is en interventies binnen de klas (zie voorgaande, en ook bijvoorbeeld NJI, 2016) niet (voldoende) opleveren, kan overwogen worden om klassen anders samen te stellen. Dat kan bijvoorbeeld door bij de overgang naar een nieuw leerjaar leerlingen over verschillende klassen te herverdelen en zo verstorende patronen te doorbreken. Onderzoek naar dit soort interventies ontbreken echter voor zover bekend.