Van de kat en de bel

Machiel Karels

Directeur Wij-leren.nl | onderwijsadviseur bij Wij-leren.nl

Geplaatst op 26 mei 2021

Tellen en vertellen met de eindtoets basisonderwijs

De eindtoets is in vijftig jaar uitgegroeid tot een instrument met twee belangrijke functies: toezicht houden op de kwaliteit van onderwijs en het verdelen van toegangsbewijzen voor vervolgonderwijs.

De eindtoets speelt een belangrijke rol in de maatschappelijke ordening van Nederland en is te beschouwen als een institutie in sociologische zin. Dat roept de vraag op naar wat de eindtoets telt en vertelt, welke keuzes daarachter schuil gaan, welke aannames er zijn (gedaan) en wat de boodschap is die wordt overgebracht. Deze vragen worden in dit boek uitgebreid beantwoord.

"Naar succes en falen in onderwijs wordt op dit moment op een eendimensionale manier gekeken. Dit heeft gevolgen. Onderwijs in dienst van economisch georiënteerde selectiebelangen zorgt niet voor inclusiviteit, maar sluit uit."

Beleidsmatige keuzes

In dit promotieonderzoek zijn de wetenschappelijke argumenten en onderbouwingen getoetst, die gebruikt zijn in het politieke, het beleidsmatige en het maatschappelijke discours over de eindtoets en zijn voorlopers. Door de lange ontstaansgeschiedenis van de eindtoets, ingebed in verschillende periodes van denken en handelen, zijn de keuzes die eraan vooraf zijn gegaan aan het zicht en daarmee aan de discussie onttrokken en zijn de normatieve implicaties ervan voor een belangrijk deel onbesproken gebleven.

‘Van de kat en de bel’ is een reconstructie van de werkelijkheid zoals die met behulp van de eindtoets gestalte heeft gekregen. Wat is de bepalende kracht van de eindtoets als het gaat om vraagstukken inzake doel en functie van onderwijs in het algemeen, rechtvaardigheid van verdelingen, kansengelijkheid en vraagstukken van verdelingen in de praktijk?

En wat kan gezegd worden over de psychometrische waarde van de eindtoets. Zo kan uiteindelijk de normatieve vraag naar de deugdelijkheid van de eindtoets beantwoord en onderbouwd worden.

"De opgaven in de toets zijn in hoge mate bepalend geworden voor de concrete invulling van de onderwijspraktijk, inclusief de leermiddelen."

Het sturen op ongelijke onderwijsuitkomsten is een expliciete doelstelling van de eindtoets (en van de toetsen van het leerlingvolgsysteem, LVS). De toetsen zijn gericht op het kunnen differentiëren van leerlingen zodat ze geordend kunnen worden van laag naar hoog. In de praktijk blijken vooral kinderen van autochtone, hoger opgeleide ouders de meeste kans te hebben op de hoogste onderwijsposities.

Bevestiging van verschillen in resultaten voor taal en rekenen, mits te herleiden tot sociaal-economische achterstanden, leidt ook tot een positief inspectie-oordeel bij de beoordeling van de kwaliteit van scholen. Want de inspectie bepaalt op basis van de SES-score wat de opbrengsten zouden moeten zijn. Ze past haar norm dus aan op de populatie van de school. Dat lijkt eerlijk, want op sommige scholen moet je nu eenmaal harder werken voor resultaten dan op andere. Maar is het ook rechtvaardig? Want neem je hierdoor niet de urgentie weg om verschillen te verkleinen, en bestendig je achterstand?

Voor de leerling en zijn ouders betekent ‘gelijke kansen’ vooral dat alle leerlingen dezelfde toets op hetzelfde moment maken, zodat ze ‘eerlijk’ met elkaar vergeleken kunnen worden. Niet de geschiktheid of passendheid ten opzichte van een vorm van vervolgonderwijs maar de relatieve positie ten opzichte van de rest van het deelnemende cohort leerlingen, op basis van hun gecombineerde score taal en rekenen, is hierbij het uitgangspunt. En die score wordt maatschappelijk geassocieerd met en geaccepteerd als een bepaalde mate van intelligentie waarmee de rechtvaardigheid van de adviezen wordt gelegitimeerd. De invulling die zo aan het begrip ‘gelijke kansen’ wordt gegeven is vooral een procedurele.

De meritocratische uitgangspunten van onderwijs en toetsing leiden zowel op het niveau van de school als op het niveau van de leerling meer tot bevestiging van de uitgangssituatie bij intrede in het funderend onderwijs, dan dat het leidt tot het vergroten van kansen voor kinderen die met achterstanden het onderwijs instromen. Daarmee heeft de eindtoets niet of nauwelijks de emancipatoire rol die we er graag aan toedichten. De eindtoets en het daarmee samenhangende kwaliteitsoordeel van scholen door de overheid dragen vooral bij aan een verdere bevestiging van de bestaande maatschappelijke ongelijkheid en draagt bij aan een verdere verharding van bestaande maatschappelijke ongelijkheid.

Samenvatting van de hoofdstukken

De eindtoets basisonderwijs is uitgegroeid tot veel meer dan een test. De opzet van dit proef schrift is zodanig gekozen dat aan de veelheid van verhalen, vertellingen en tellingen in de volle breedte zo veel mogelijk recht kan worden gedaan. Het geheel vormt een raamwerk van verklaringen waaruit de vormende kracht van de eindtoets als instituut en institutie naar voren komt. Omdat elke invalshoek eigen historische wortels heeft, bevat elk hoofdstuk een deel historie. Soms overlappen de historische beschrijvingen die met de thema's verbonden zijn elkaar voor een deel. In het belang van het goede historische begrip van ieder thema is ervoor gekozen die overlap te accepteren en niet te kiezen voor een chronologische reconstructie.

Beoordelen en beleid

De eindtoets is meer dan een toets, gebruikt in en voor het onderwijs. De reikwijdte ervan gaat verder. In hoofdstuk 2 wordt een benadering van tests uiteengezet waarbij tests niet worden beschouwd als neutrale representanten van een werkelijkheid maar als vormers van de werkelijk heid. Tests zijn te zien als bijzondere vormen van beleidsinstrumenten die daarmee te beschouwen zijn als instituties en als zodanig onderzocht kunnen worden.

"De eindtoets laat zien welke normatieve doelstellingen de maatschappelijke orde nastreeft of nagestreeft heeft."

Waarde en waardering van onderwijs

Een eerste, belangrijke verklaring voor de ontwikkeling en groei van de eindtoets houdt verband met de mogelijkheid die een eindtoets in combinatie met een LVS de overheid biedt voor het hebben van grip op en controle van een onderwijsstelsel dat grondwettelijk veel ruimte geeft aan scholen, ouders en leerlingen om eigen keuzes te maken. Dit roept de vraag op hoe de eindtoets die grip en controle realiseert, wat de waarde daarvan is en hoe dat te waarderen is. Hierbij gaat het om de validiteit van de eindtoets als test maar ook als beleidsinstrument. Dit staat centraal in hoofdstuk 3.

"De focus op 'meetbare'indicatoren kan een ernstige bedreiging vormen voor de kwaliteit van onderwijs. Leerlingen zijn gebaat bij het verwerven van een brede kennisbasis en niet bij het drillen en trainen voor toetsen die maar een smal deel van het curriculum dekken."

Onderwijs en selectie

Een tweede verklaring voor het belang van de eindtoets wordt gevormd door de historische ach tergrond waartegen de voorloper van de eindtoets tot stand komt en zich weet te positioneren 'De Cito' 127 als een belangrijke speler bij het verdelen van onderwijsposities. Er is aanvankelijk vooral behoefte aan een instrument om de uitval uit het middelbaar onderwijs tegen te gaan. Dit verbindt zich met de behoefte aan een instrument waarmee geschiktheid voor de hogere vorm van voortgezet onderwijs bepaald kan worden omdat de druk op het benutten van alle talent groot is om mee te kunnen in de vaart der volkeren in de na-oorlogse periode. In hoofdstuk 4 staan historische ontwikkelingen ten aanzien van onderwijs en onderwijsbeleid centraal. Het vormt de achtergrond waartegen vormen van selectie met als uiteindelijk instrument de eindtoets, de voorloper en de ontwikkeling tot de huidige toets, gepositioneerd kunnen worden.

"Er dringt zich een beeld op van de testwetenschap die vooral de belangen dient van hen die met testen maatschappelijke belangen willen dienen en daarbij voorbij gaan aan de belangen van de leerling en waarbij enige empathie voor de individuele leerling en zijn persoonlijke omstandigheden ontbreekt."

Onderwijskwaliteit en toetsing

Een meer recente, derde verklarende factor wordt gevormd door de tweede belangrijke functie van de eindtoets, namelijk het inzichtelijk maken van de opbrengsten van onderwijs. Het denken in termen van rendement van onderwijs gaat al ver terug in de vorige eeuw. De ontwikkelingen in de rol van de overheid ten aanzien van het sturen van publieke organisaties in het algemeen en onderwijs in het bijzonder hebben ruimte gemaakt voor beleidsinstrumenten zoals tests als indicatoren van opbrengsten en daarmee van kwaliteit. De nadruk hierop heeft ertoe geleid dat de eindtoets een belangrijke rol heeft gekregen in toezicht op kwaliteit van onderwijs, zoals blijkt uit hoofdstuk 5. Dit heeft de positie van de eindtoets verder versterkt.

"Bevestiging van verschillen in resultaten voor taal en rekenen, mits te herleiden tot sociaal-economische achterstanden, leidt tot een poitief inspectie-oordeel: de school levert dan (voldoende) kwaliteit."

Maatschappelijke ordening en testen

Een vierde verklaring is het feit dat zöwel selectie als kwaliteit baat hebben bij een competitieve ordening. Verdienste, geoperationaliseerd als een mix van intelligentie en inzet, is een belangrijk uitgangspunt geworden van een samenleving die nadrukkelijk verkiest zich te ordenen op ba sis van het meritocratische gedachtegoed. Dit heeft gevolgen voor leerlingen en hun scholen. In hoofdstuk 6 wordt de inpassing van de eindtoets in deze meritocratische ordeningsprincipes voor samenleving en onderwijs geschetst. Dit heeft de positie van de eindtoets verder kunnen versterken.

"De technocratische onderwijsoriëntatie in combinatie met een zucht naar het meetbaar willen maken van kwaliteit, staat onderwijs met aandacht voor brede doelen in de weg."

Rechtvaardigheid en testen

Aan deze vierde verklaring is een vijfde nauw verbonden. Uitgaan van verdienste als ordenings principe werpt een bepaald licht op maatschappelijke verdelingsvraagstukken en de rechtvaardigheid ervan. Schaarste is te beschouwen als een noodzaak voor meritocratische ordeningspro cessen die worden gezien als voorwaarde voor kansengelijkheid. De rol van de eindtoets in het licht van rechtvaardigheid van verdelingen en meer op praktisch niveau als instrument voor de praktische operationalisatie van verdelingen van schaarste staat centraal in hoofdstuk 7.

"Het ontrafelen van de stappen en besluiten die met de eindtoets samenhangen, laat zien dat de eindtoets een aaneenschakeling is van subjectieve, door menselijke oordelen en ingrijpen beïnvloede besluiten."

Wetenschap en testen

Ontwikkelingen in de wetenschap hebben de eindtoets in de lift gezet. Enerzijds heeft de test wetenschap zichzelf binnen de menswetenschappen, maar ook breder binnen de wetenschappen een serieuze positie weten te verwerven met een empirisch analytische aanpak en anderzijds is de eindtoets (samen met andere tests) gebruikt als instrument in tal van onderzoek in de menswetenschappen. De vervlechting van testen als wetenschap met de rol van tests in de wetenschap heeft de waarde van tests als de eindtoets en met name het gebruik van de uitkomsten ervan in onderzoek versterkt en vormt een zesde verklaring zoals blijkt uit hoofdstuk 8.

"De dubbele functie van én selectie én beoordelen van kwaliteit van onderwijs vormt een bedreiging voor de validiteit van de eindtoets."

Balans en debat

In het laatste hoofdstuk, hoofdstuk 9, worden de belangrijkste elementen uit de eerste hoofdstuk ken samengebracht. Het geheel zorgt voor een samenhangend beeld van de werkelijkheid waarin de eindtoets fungeert en die de eindtoets creeert. De thematisch samenvattende beschrijvingen van voorgaande hoofdstukken beantwoorden de vraag naar de deugdelijkheid van de eindtoets.

"De toetsing is zo gericht dat er sprake is van exclusiviteit en buitensluiting, terwijl de pedagogische opdracht van onderwijs er een hoort te zijn van inclusiviteit: iedereen doet ertoe en iedereen mag meedoen."

Recensie

De auteur Karen Heij heeft met dit boek een meesterwerk neergezet, en wel om de volgende redenen:

1. Ze geeft een glasheldere psychometrische analyse van de technische werking van de eindtoets en van toetsing in zijn algemeenheid. En ze geeft daarbij aan hoe kindonvriendelijk bepaalde psychometrische keuzes zijn.

2. Karen Heij analyseert en brengt in beeld hoe de eindtoets als een beleidsinstrument fungeert en hoe de onderliggende keuzes samenhangen met maatschappelijke overtuigingen en ook weer maatschappelijke gevolgen hebben.

3. Ze maakt inzichtelijk hoe toetsing zich verhoudt tot de pedagogische opdracht van de school en welke versmalling dit tot gevolg kan hebben.

4. Ze heeft oog voor de pedagogische consequenties voor kinderen die succes en falen rondom toetsen met zich meebrengen.

Al deze elementen ontrafelt Karen Heij voor de lezer en brengt ze op een inzichtelijke manier met elkaar in verband. Wat mij betreft is dit boek een must-read voor elke zichzelf respecterende onderwijscollega!

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!