Op zoek naar letters - de andere spelling- en grammaticadidactiek

Machiel Karels

Directeur Wij-leren.nl | onderwijsadviseur bij Wij-leren.nl

Geplaatst op 9 mei 2019

>> Op zoek naar letters direct bestellen.

Didactisch vakmanschap is erg belangrijk om kindgericht te kunnen werken. Dolf Janson geeft met dit boek inzicht in de achtergrond van spelling en grammatica. Leraren kunnen daardoor hun didactiek hiermee in lijn brengen, wat leerlingen erg helpt om hier grip op te krijgen.

Hoe spelling werkt

Spelling is wat anders dan taal. Het Nederlands ontwikkelt zich doordat de gebruikers variaties en afwijkingen in de taal aanbrengen en die gebruiken. Als genoeg anderen hen volgen, wordt het van een fout een geaccepteerde vorm.

Afsprakensysteem

Bij spelling is dat anders. Spelling is een afsprakensysteem dat om de tien jaar wordt geëvalueerd en zonodig aangepast. Velen herinneren zich de dag dat de pannekoek verder door het leven moest als pannenkoek. Niet omdat het anders uitgesproken werd, maar doordat de regel voor wel of geen n in zo’n samenstelling veranderde.

Er ligt daardoor een systeem onder onze spelling, dat door mensen is bedacht en dat regelmatig door daartoe bevoegde mensen veranderd kan worden. De Taalunie heeft die taak, maar daarin werken het Koninkrijk der Nederlanden, de gewesten Vlaanderen en Brussel en de Republiek Suriname samen.

Standaarduitspraak

Wie zich realiseert dat het uitgangspunt voor de spelling van het Nederlands de standaarduitspraak is en dan in gedachten mensen uit al die streken Nederlands hoort spreken, zal begrijpen dat alleen al hierdoor onze spelling geen eenduidig systeem kan zijn.

Letters en klanken

Ook de letters die ons ter beschikking staan passen niet zo bij onze taal. Het zijn immers tweedehands letters, afkomstig uit het oude Rome. Zo hebben we maar vijf letters om onze klinkers weer te geven, terwijl we zestien klinkers hebben.

Daarnaast zijn in de loop der eeuwen nogal gastvrij geweest voor woorden uit andere talen. Aanvankelijk vooral het Grieks en Latijn, later het Frans en het Engels. Daar hoorden andere klanken bij, andere manieren om die klanken weer te geven en soms ook een of meer andere letters.

Gevolgen voor spellingdidactiek

Dit alles staat beschreven in het eerste deel van dit boek, want dit heeft duidelijke consequenties voor het leren van de spelling. Als de uitspraak uitgangspunt voor de spelling is, moeten bij het leren ervan de klanken uitganspunt zijn.

Dat betekent niet tig keer overschrijven en het visuele beeld als uitgangspunt nemen. Spelling leer je door eerst naar de woorden te luisteren en op basis van die klanken, die klankgroepen en de daarin voorkomende klemtoon te kiezen welke letters nodig zijn om de woorden in je hoofd om te zetten naar letters op papier of beeldscherm.

“Als de uitspraak uitgangspunt voor de spelling is, moeten bij het leren ervan de klanken uitganspunt zijn.”

Mondeling oefenen

Dit boek beschrijft de achtergrond van de spelling en de consequenties voor de didactiek. Een zo’n consequentie is dat je spelling mondeling moet oefenen. Een ander gevolg is dat de kinderen moeten beseffen dat ze spelling niet oefenen om de dictees goed te kunnen maken, maar om toe te passen in hun eigen teksten, en dat is vooral buiten de spellinglessen.

Oefenen moet daarom mondeling, want schrijven heeft pas zin als je weet welke letters je nodig hebt. Daarom oefenen de kinderen in tweetallen en lezen zij elkaar woorden voor die bij de betreffende categorie horen of die qua klank daarop lijken en daarom onderscheiden moeten worden.

Bijkomend voordeel is hier dat leerlingen door de gestructureerde inzet van coöperatieve werkvormen ook groeien in samenwerkingsvaardigheden.

Volgorde

Verder moeten de kinderen eerst de klankzuivere woorden, inclusief de klankzuivere samenstellingen, zich eigen maken. Dit betekent elke klank koppelen aan een (of twee) vaste letter(s) en zo het woord opschrijven. Als dat klankzuivere principe begrepen is en toegepast kan worden, zijn kinderen eraan toe kennis te maken met alle uitzonderingen daarop: de nietklankzuivere woorden.

Spellingcategorieën

Het tweede deel van het boek beschrijft de categorieën. Een deel daarvan wijkt af van wat in taalmethoden en de Cito-toetsen gebruikelijk is. De reden daarvoor is, dat die onderwijstraditie niet klopt met de achterliggende kenmerken en de systematiek van onze spelling.

Klemtoon

Zo speelt de klemtoon een grote rol en gebruiken we in het Nederlands (d.w.z. in de spreektaal) heel vaak een onbeklemtoonde korte klinker, de sjwa, zoals die officieel heet (als afkorting van sjwarabakti-vocaal). Bij leren lezen noemt met dat wel de ‘stomme e’, maar bij spelling klopt die term niet. Je hoort immers geen [ee] of [e], maar meer een soort [u], maar dan zonder klemtoon en vaak wat ingeslikt. Het woord [verrûkkelûk] is daarvan een mooi voorbeeld: viermaal een soort [u], maar je schrijft maar eenmaal de letter u (verrukkelijk), want daar valt de klemtoon. Door dit gewoon bij de naam te noemen leren kinderen juist die samenhang te herkennen. Bovendien blijken ze dat vreemde woord juist heel leuk te vinden en snel te onthouden.

Leerlingen activeren

Eerst komen de inheemse nietklankzuivere categorieën aan bod, daarna de uitheemse. Onze spelling is niet altijd zo consequent, zoals bv. blijkt uit het verschil tussen vakantie en vacant. Dit is het gevolg van de samenwerking tussen Nederland en Vlaanderen, die leidde tot dit compromis. In de beschrijving van de categorieën worden dit soort achtergronden uitgelegd. Verder staat daar hoe je een categorie kunt introduceren op een manier die de kinderen actief maakt en aan het denken zet. Ook wordt beschreven hoe er geoefend kan worden met de daarvoor beschikbare oefenkaarten (die gratis zijn te downloaden).

Grammatica

In het derde deel wordt de grammatica behandeld. Met name de zinsontleding gaat anders, doordat niet de namen, maar de functies van de zinsdelen centraal staat. Deze semantische (= op de betekenis gerichte) benadering maakt dat zowel leraar als leerlingen ervaren wat het nut daarvan is. Er worden allerlei suggesties gegeven om de analyse van zinnen te verbinden met lezen en schrijven en met spreken en luisteren. Dat is niet alleen nuttig, maar blijkt ook allerlei aantrekkelijke effecten op te roepen.

In dit deel wordt ook duidelijk wat de functie van een persoonsvorm is. Daarom wordt hier de spelling van persoonsvormen behandeld. Het gaat dus niet om ‘werkwoordspelling’, want er is alleen met een beperkt deel van de persoonsvormen iets aan de hand, waardoor de spelling afwijkt van de gewone spellingsystematiek. Alle andere werkwoordsvormen en de meeste persoonsvormen volgen de normale spelling. Het advies is daarom om dit onderwerp simpel te houden en pas in groep 7 of 8 kort en samenhangend te behandelen. Er moet namelijk voldoende kennis zijn van hoe onze spelling in elkaar zit. Daarvoor moeten ze genoeg ervaring met die spelling hebben opgedaan, zodat zij kunnen snappen waar en waardoor sommige persoonsvormen daarvan afwijken. Doe je dit eerder, dan lijkt alles ineens weer ter discussie te staan en groeit er al snel onzekerheid en een fixed mindset t.o.v. dit onderwerp . Daardoor ontstaan er ook vreemde fouten, zoals zelfstandige naamwoorden met dt.

Recensie

"Op zoek naar letters" geeft de leraar inzicht in de achtergrond van de spellingregels en de didactiek die daarmee in lijn is.

Dit helpt de leraar om zelf goed grip te hebben op deze materie en daardoor het ook duidelijker aan de kinderen te kunnen uitleggen. Een aantal veelvoorkomende spellingsproblemen worden hiermee voor zowel leraren als leerlingen beter te hanteren.

Dolf Janson gaat hierbij uit van de professionaliteit van de leraar. Die is niet slaafs methodevolgend, maar werkt vanuit de eigen deskundigheid. Dit sluit aan bij de huidige brede beweging naar kindgericht onderwijs en het versterken van de positie van de leraar.

Je kunt "Op zoek naar letters" lezen om je vakbekwaamheid m.b.t. spelling en grammatica te vergroten. Daarnaast kan het ook erg goed als naslagwerk gebruikt worden voor specifieke onderdelen van spelling of grammatica. Van harte aanbevolen voor elke leraar die inziet hoe belangrijk gedegen didactische kennis is en die wil groeien in didactisch vakmanschap. En dit boek is wat mij betreft verplichte kost voor taalcoördinatoren die hun rol op school serieus nemen.

Bestellen

Op zoek naar klanken en letters

Doelen en activiteiten voor de leerjaren 1, 2 en 3

Op zoek naar klanken en letters beschrijft hoe kleuters op een speelse en onderzoekende manier nader kunnen kennismaken met klanken en met letters. Dit praktische boek is helemaal in lijn met 'Op zoek naar letters'.

Begeleiding

Scholen die de aanpak van Dolf Janson willen implementeren, kunnen zich hierbij ook door hem laten begeleiden. Meer informatie hierover is te vinden op http://janson.academy/.

Heb je vragen over dit thema? Stel ze in de onderwijs community binnen de Wij-leren.nl Academie!