Relatie tussen hoogbegaafdheid en onderpresteren: een diepgaande analyse

Geplaatst op 11 juli 2024

Hoogbegaafdheid wordt vaak gedefinieerd door een IQ van 130 of hoger, maar in werkelijkheid omvat het meer dan alleen een hoge intelligentie. Naast cognitieve capaciteiten spelen ook taakgerichtheid, structureringsvermogen en creativiteit een rol. De praktische toepassing van deze definitie in het onderwijs roept echter vragen op over hoe effectief scholen omgaan met hoogbegaafde leerlingen, met name in relatie tot onderpresteren.

Definitie en Prevalentie van Onderpresteren

Onderpresteren bij hoogbegaafde leerlingen is een bekend fenomeen. Schattingen variëren, maar onderzoek suggereert dat tussen de 15% en 50% van de hoogbegaafde leerlingen onder hun potentieel presteren. Een 'strenge' definitie van onderpresteren houdt in dat de prestaties op taal- en rekentoetsen minstens één standaarddeviatie lager zijn dan verwacht op basis van het IQ (Mooij, Hoogeveen e.a., 2007; Mulder, Roeleveld & Vierke, 2007).

In Nederland is onderpresteren onder hoogbegaafden goed gedocumenteerd. Al vanaf groep 2 is onderpresteren waarneembaar en dit neemt toe naarmate leerlingen de hogere groepen bereiken. In groep 8 ligt het percentage onderpresteerders voor taal op 13% en voor rekenen op 9% (Driessen & Mooij, 2007).

Oorzaken van Onderpresteren

Verschillende factoren dragen bij aan onderpresteren bij hoogbegaafde leerlingen. Motivationele, emotionele en gedragsproblemen spelen een rol, vaak als gevolg van een gebrek aan uitdaging in het curriculum. Hoogbegaafde leerlingen kunnen zich vervelen en verliezen hun motivatie als het onderwijs niet voldoet aan hun behoeften. Bovendien kunnen sociale factoren, zoals relaties met klasgenoten en leerkrachten, ook van invloed zijn op het welzijn en de prestaties van deze leerlingen (Drent & van Gerven, 2002; Baker, Bridge & Evans, 1998).

Ontwikkeling over de Schooljaren

Het patroon van onderpresteren begint vroeg en blijft gedurende de schooljaren aanwezig. Hoogbegaafde leerlingen zien vaak hun voorsprong in taal en rekenen verminderen naarmate ze hogere klassen bereiken. Dit wordt deels toegeschreven aan onvoldoende uitdagend onderwijs en een gebrek aan flexibiliteit in het curriculum (Mooij, 2014).

Effectieve Aanpakken om Onderpresteren te Verminderen

Scholen hebben verschillende strategieën toegepast om onderpresteren bij hoogbegaafde leerlingen tegen te gaan:

Differentiatie in de Klas: Door compacten (verkorten van basisinstructie) en verrijken (aanvullende uitdagende opdrachten) kunnen leerkrachten het onderwijs beter afstemmen op individuele behoeften.
Versnelling: Sommige leerlingen versnellen door het curriculum, wat hen in staat stelt om op hun eigen tempo te leren.
Plusklassen of Plusgroepen: Deze bieden verrijking buiten de reguliere klas, waar hoogbegaafde leerlingen kunnen samenwerken en uitgedaagd worden door gelijkgestemden.

Effectiviteit van Aanpakken

Onderzoek wijst uit dat deze aanpakken positieve effecten hebben op de motivatie, het zelfvertrouwen en de prestaties van hoogbegaafde leerlingen (Montgomery, 2009). Door vroegtijdige herkenning van hoogbegaafdheid en het aanpassen van het onderwijsaanbod kunnen scholen onderpresteren bij deze groep leerlingen verminderen (Van Houten-van den Bosch, e.a., 2010).

Conclusie

Hoewel de exacte oorzaken en oplossingen voor onderpresteren bij hoogbegaafde leerlingen complex zijn, biedt gerichte differentiatie, versnelling en verrijking in en buiten de klas veelbelovende mogelijkheden. Een integrale benadering, waarbij zowel onderwijsprofessionals als ouders betrokken zijn, blijkt cruciaal om deze leerlingen te ondersteunen in het behalen van hun volledige potentieel.

Door continue evaluatie en aanpassing van onderwijspraktijken kunnen scholen effectiever inspelen op de specifieke behoeften van hoogbegaafde leerlingen en zo onderpresteren op lange termijn verminderen.

Geraadpleegde bronnen

Batdal Karaduman, G. (2013). Underachievement in gifted students. International journal on new trends in education and their implications, vol. 4, no 4, article 15.
Brouwer, G., Gilst, J. van, Oosterman, J., Thiell, J., Weijhrother, J. von (2011). Beter presteren kun je stimuleren. Amersfoort: CPS.
Boer, G. de, Bosch-Stijns, W. Hulsbeek, M., Molen, W. van der, Stadhouders, L. (2005). Een goede start in het voortgezet onderwijs voor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften. Continuering van het onderwijsleerproces voor kinderen met specifieke behoeften in de overgang van primair onderwijs naar voortgezet onderwiis. Een doorgaande lijn PO-VO voor hoogbegaafde leerlingen. Amersfoort / Enschede: Landelijk informatiepunt Hoogbegaafdheid, CPS en SLO.
Boer, G. de. (red.) (2012). Onderwijs afstemmen op hoogbegaafde leerlingen. Enkele thema’s nader bekeken. Amersfoort: CPS.
Dai, D. Y., Swanson, J. A., & Cheng, H. (2011). State of research on giftedness and gifted education: A survey of empirical studies published during 1998–2010 (April). Gifted Child Quarterly, 55, 126–138. doi:10.1177/0016986210397831
Drent, S., Gerven, E. van. (2002). Professioneel omgaan met hoogbegaafde leerlingen in het basisonderwijs. Utrecht: Lemma.
Driessen, G, Mooij, T. (2003) Onderpresteren, begaafdheid en leerling- en groepskenmerken in het basisonderwijs. Tijdschrift voor orthopedagogiek, 46, 366-378. https://www.researchgate.net/publication/235963897_Onderpresteren_begaafdheid_en_leerling-_en_groepskenmerken_in_het_basisonderwijs
Doolaard, S., Oudbier, M. (2010). Onderwijsaanbod aan (hoogbegaafde leerlingen in het basisonderwijs. Groningen:GION/Rijksuniversiteit.
Gardner, H. (1983). Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences. New York: Basic Books.
Gerven, E. van, (2001). Zicht op hoogbegaafdheid. Utrecht: Lemma.
Groenewegen, P., Deelen-Meeng, l. van, Hoffen, Z. van, Emans, B. (2014). Slim onderwijs die je zó. Effectief onderwijs voor hoogbegaafde leerlingen. Amersfoort: CPS.
Haenen, J. & Mol Lous, A. (2014) Succesfactoren voor passend onderwijs aan hoogbegaafde leerlingen: adviezen voor (aankomende) leerkrachten en opleidingen. Tijdschrift voor Hoger onderwijs (31/32) 4/1, p. 66-79. https://www.hsleiden.nl/binaries/content/assets/hsl/lectoraten/passend-onderwijs/publicaties/tvho201401.pdf
Houten van-van den Bosch, E.J. Kuipers, J., Peters, W.A.M. (2010). Hoogbegaafde kinderen. In: Bronkhorst, J.B.M., e.a,. Kinderen en Adolescenten. Problemen en risiciosituaties. Spraak, Taal en leren. Houten: Bohn, Stafleu van Loghum.
Mooij, T. (2013). Regulier onderwijs en cognitief hoogbegaafde leerlingen: Van te late ad-hocreactie naar systematische optimalisering. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 52(10), 497-520.
Mönks, F., Ypenburg, I. (2011). Hoogbegaafdheid bij kinderen. Amsterdam: Boom Uitgevers.
Mooij, T., & Driessen, G. (2008). Differential ability and attainment in language and arithmetic of Dutch primary school pupils. British Journal of Educational Psychology, 78 (3), 491-506.
Mooij, T. (2014). Recht doen aan verschillen. Onderpresteren van cognitief hoogbegaafde leerlingen in het regulier onderwijs. Heerlen: OU: Nivoz http://nivoz.nl/artikelen/onderpresteren-van-cognitief-hoogbegaafde-leerlingen-in-regulier-onderwijs/
Montgomery, D. (2009). Able underachievers. Londen: Fulton Publishers.
Mulder, Roeleveld & Vierke (2007). Onderbenutting van capaciteiten in basis- en voortgezet onderwijs. Den Haag: Onderwijsraad. https://www.onderwijsraad.nl/upload/publicaties/311/documenten/onderbenutting_van_capaciteiten_in_basis_en_voortgezet_onderwijs.pdf
Onderwijsraad. (2007). Presteren naar vermogen. Den Haag: Onderwijsraad.
Reis, S. M., & Renzulli, J. S. (2010). Is there still a need for gifted education? An examination of current research. Learning and Individual Differences, 20, 308–317. doi:10.1016/ j.lindif.2009.10.012
Riemersma, F., Maslowski, R. (2007). Onderpresteren in het primair en voortgezet onderwijs. Advies om onderbenutting in het onderwijs tegen te gaan. Den Haag: Onderwijsraad.
SLO. (2013). Focus op talentontwikkeling en excelleren in het vo. Een inventarisatie naar behoeften, aanbod en begeleidingsmogelijkheden voor begaafde en excellerende leerlingen binnen het voortgezet onderwijs. Enschede: SLO.
Sternberg, R. J., Jarvin, L., Grigorenko, E. L. (2010). Explorations in Giftedness. New York: Cambridge University Press.