Mag een leerkracht de voorbereiding, afname en/of beoordeling van dictees aanpassen voor een goede beoordeling van de spellingvaardigheid van leerlingen met dyslexie?

Geplaatst op 23 december 2020

Of een leerkracht de afname- en beoordelingsprocedure van een dictee mag aanpassen bij dyslectische leerlingen hangt af van het doel. Als de leerkracht de leerling wil vergelijken met andere leerlingen in de klas of met een landelijke norm, zijn wijzigingen niet toegestaan. Wil de leerkracht het dictee als formatieve toets gebruiken, om de leerling verder te helpen in het leren, dan zijn wijzigingen wel mogelijk. Het verdient aanbeveling om op schoolniveau door de leerjaren heen dezelfde wijzigingen toe te passen. Alleen dan is het namelijk mogelijk om resultaten van de leerling met eerdere resultaten te vergelijken.

Dyslexie is een leerstoornis die zich kenmerkt door een hardnekkig probleem in het aanleren van accuraat en/of vlot lezen of het spellen van woorden. Het gaat hier om een leerprobleem dat niet het gevolg is van omgevingsfactoren, of een lichamelijke, neurologische of verstandelijke beperking.

Kwaliteit en doelen van toetsen

Als een school de kwaliteitscriteria van de Commissie Testaangelegenheden Nederland (COTAN) strikt volgt, zijn wijzigingen in de afname- en beoordelingsprocedure niet toegestaan, ook niet bij leerlingen met dyslexie. In het beoordelingssysteem is onder andere te lezen dat inhoud, vorm en volgorde voor iedereen hetzelfde moeten zijn om scores – objectief – te kunnen interpreteren en vergelijken.
Afhankelijk van het beoogde toetsdoel zijn er toch mogelijkheden om aanpassingen te doen. Kortweg gezegd: bij summatief gebruik van een toets kan de leerkracht geen aanpassingen doen, bij formatief gebruik wel.

Dictee als summatieve en formatieve toets

Bij een dictee dat de leerkracht summatief inzet, wil hij of zij de spellingvaardigheid van leerlingen beoordelen met een cijfer of afzetten tegen een landelijke norm. In dat geval valt de score niet te interpreteren als er wijzigingen zijn aangebracht in de voorbereiding, afname of beoordeling.
Wanneer de leerkracht een dictee formatief inzet, kan hij of zij wel aanpassingen in de afname- of beoordelingsprocedure doorvoeren. De leerkracht gebruikt het dictee dan om bijvoorbeeld leerlingen te motiveren of om het onderwijsaanbod af te stemmen op de leerbehoeften. De leerkracht kan met zo’n dictee ook vaststellen of leerlingen een bepaalde spellingcategorie beheersen of bepalen wat het effect van inoefenen is op de leerprestaties.
De leerkracht kan er zelfs voor kiezen om de leerling feedback te geven tijdens de afname van het dictee of om het dictee in te bedden in een diagnostisch gesprek. Vergelijkbaarheid met andere leerlingen is in die gevallen van ondergeschikt belang.

Wijzigingen zijn maatwerk

Iedere leerling is uniek en spellingfouten van leerlingen met dyslexie laten zich niet gemakkelijk onderscheiden van die van leerlingen zonder dyslexie. Wijzigingen in afname- of beoordelingsprocedure vragen daarom om maatwerk. Het is belangrijk dat de leerkracht zich rekenschap geeft van eventuele bijeffecten van de voorgenomen aanpassing. Mede daarom is het goed om teambreed afspraken te maken over welke aanpassingen in welke situaties toegepast kunnen worden en welke niet. Om er voor te zorgen dat over de leerjaren heen de resultaten van de leerling vergelijkbaar blijven, is het bijhouden van ‘afgeweken afname-instructies’ noodzakelijk.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Jos Keuning en Ilse Papenburg (antwoordspecialisten) en Martine Gijsel (kennismakelaar)
Geraadpleegde expert: Evelien Krikhaar (Expertisecentrum Nederlands)
Vraagsteller: leerkracht basisonderwijs

Vraag

Mag een leerkracht de voorbereiding, afname en/of beoordeling van dictees aanpassen voor een goede beoordeling van de spellingvaardigheid van leerlingen met dyslexie?

Kort antwoord

Of een leerkracht de afname- of beoordelingsprocedure van een dictee mag aanpassen bij dyslectische leerlingen hangt af van het doel. Als de leerkracht de leerling wil kunnen vergelijken met de andere leerlingen in de klas en/of een landelijke norm, zijn wijzigingen niet toegestaan. Als het dictee formatief wordt ingezet en de leerkracht uitsluitend de toets wil gebruiken om de leerling verder te helpen in het leren, zijn wijzigingen wel mogelijk. Het verdient aanbeveling om hier binnen de school afspraken over te maken zodat door de leerjaren heen dezelfde aanpassingen worden toegepast en resultaten van de leerling met eerdere resultaten vergelijkbaar blijven.

Toelichting antwoord

Om problemen (later) in de schoolloopbaan te voorkomen, is het belangrijk om de spellingontwikkeling van leerlingen al vanaf een vroeg stadium systematisch te volgen. Scholen gebruiken daar vaak dictees voor. Maar hoe beoordeel je een dictee van leerlingen met dyslexie eerlijk? En in hoeverre zijn wijzigingen in de afnameprocedure op zijn plaats?

Dyslexie en spellingvaardigheid

Dyslexie is een specifieke leerstoornis die zich kenmerkt door een hardnekkig probleem in het aanleren van accuraat en vlot lezen en/of spellen op woordniveau, dat niet het gevolg is van omgevingsfactoren en/of een lichamelijke, neurologische of algemene verstandelijke beperking (SDN, 2016).
In dictees zie je de spellingproblemen van leerlingen met dyslexie terug. Hun fouten zijn echter niet zo eenvoudig te onderscheiden van de fouten die leerlingen zonder dyslexie maken (Bourassa & Treiman, 2003). Met andere woorden: het is niet zonder meer mogelijk om zogenaamde typische ‘dyslectische’ spellingfouten te herkennen en deze bijvoorbeeld niet te laten meetellen in de beoordeling, om de leerlingen niet te demotiveren. Wat kan dan wel?

Kwaliteit van toetsen

Als we de kwaliteitscriteria van de Commissie Testaangelegenheden Nederland (COTAN) strikt volgen, zijn wijzigingen in de afname- en beoordelingsprocedure niet toegestaan, óók niet bij leerlingen met dyslexie. In het beoordelingssysteem is onder andere te lezen dat inhoud, vorm en volgorde voor iedereen hetzelfde moeten zijn om scores te kunnen interpreteren en vergelijken. Daarnaast vindt de commissie een objectief scoringssysteem belangrijk (Evers et al., 2010 p. 10).

Kwaliteitscriteria in relatie tot toetsdoel

Afhankelijk van het toetsdoel van de leerkracht zijn er mogelijkheden om aanpassingen te doen. Kortweg gezegd: bij summatief gebruik van een toets kan de leerkracht geen aanpassingen doen, bij formatief gebruik wel.

Bij een dictee dat summatief wordt ingezet, gebruikt de leerkracht een dictee om de spellingvaardigheid van leerlingen af te zetten tegen een landelijke norm of voor een cijfer. In dat geval kan je de score niet interpreteren als je wijzigingen aanbrengt in de voorbereiding, afname en/of beoordeling. Als de leerkracht leerlingen gelijk wil beoordelen en/of wil vergelijken moeten immers alle condities gestandaardiseerd zijn. Enkel als de leerling vanwege de ernst van de problematiek niet in staat is om het dictee uit te voeren, kan de leerkracht ervoor kiezen om de leerlingen dispensatie te geven. Een voorbeeld van dispensatie is dat de leerling het betreffende dictee niet maakt (Scheltinga, Gijsel, Van Druenen, & Verhoeven, 2011).

Als een dictee formatief wordt ingezet, kunnen er wél aanpassingen in de afname- of beoordelingsprocedure doorgevoerd worden. De leerkracht gebruikt de toets dan met een ander doel of om andere dingen te weten te komen, bijvoorbeeld om leerlingen te motiveren of om het onderwijsaanbod af te stemmen op de leerbehoeften (Hopster-den Otter, 2019). De leerkracht kan de toets ook gebruiken om vast te stellen of een bepaalde spellingcategorie beheerst wordt of om te bepalen wat het effect van inoefenen is op het presteren van de leerling. Het strikt volgen van de afname- en beoordelingsprocedure is dan niet nodig.

Formatieve evaluatie kan bijdragen aan betere leerprestaties, meer motivatie en meer eigenaarschap van leerlingen (Kennisrotonde, 2017). De leerkracht kan er zelfs voor kiezen om de leerling feedback te geven tijdens de afname of om het dictee in te bedden in een diagnostisch gesprek. Vergelijkbaarheid met andere leerlingen is in die gevallen van ondergeschikt belang. In het protocol Leesproblemen en Dyslexie (Scheltinga, Gijsel, Van Druenen, & Verhoeven, 2011) worden evidence-informed richtlijnen gegeven voor het geven van effectieve feedback op de spellingvaardigheid van leerlingen.

Wijzigingen zijn maatwerk

Iedere leerling is uniek en zoals vermeld laten de spellingfouten van leerlingen met dyslexie zich niet gemakkelijk onderscheiden van die van leerlingen zonder dyslexie (Bourassa & Treiman, 2003). Wijzigingen in afname- of beoordelingsprocedure vragen daarom om maatwerk (Cito, 2019). Een aantal tips:

Probeer vooraf te bepalen wat eventuele bijeffecten kunnen zijn van de voorgenomen aanpassing.
Maak teambreed afspraken over welke aanpassingen in welke situaties toegepast kunnen worden, en vooral ook, welke niet.
Noteer als er afgeweken wordt van de afname-instructie. Zo zorg je ervoor dat over de jaren heen de resultaten van de leerling vergelijkbaar blijven.
Kijk in de handleiding van de betreffende toets naar de instructies voor afname en beoordeling. Vaak is in de toetshandleiding te vinden wat wel en niet kan, en wat eventuele gevolgen zijn van de aanpassing op de interpretatie van de toetsscore.