In groep 1 en 2 niet toetsen, maar observeren!

Bezwaren tegen kleutertoetsen

De bezwaren tegen het toetsen van kleuters (met genormeerde materialen) stapelen zich op. In dit artikel worden enkele aspecten rond toetsen voor jonge kinderen genoemd.

Normeren problematisch

In de groepen 1 en 2 is het werken met genormeerde toetsmaterialen riskant, omdat het groepsgewijs normeren daarvan bij deze jonge kinderen veel problemen geeft.

Afnamecondities waarborgen

Het is al moeilijk bij kinderen van deze leeftijd dezelfde afnamecondities te waarborgen. Bij jonge kinderen is dat nog veel lastiger. Wie laat je bijvoorbeeld bij een afname van het materiaal aan het eind van groep 1 meedoen? Ook de kleuters die pas een maand of drie/vier op school zijn? En zo niet, waar leg je dán de grens?

Verschillen in didactische leeftijd

Met ander woorden:. zolang er bij het normeren wordt voorbijgegaan aan de kalenderleeftijd van de leerling, krijg je een vertekend beeld. Er ontstaat dan namelijk een norm, die op het toetsmoment geldt voor alle deelnemende leerlingen, terwijl de een veel langer ‘onderwijs heeft genoten’ dan de ander (zie de vragen hierboven).

Het ligt voor de hand dat, als de toets klaar is, bij de afname de jongere leerlingen lager zullen scoren dan de oudere … Dat kan tot kwalijke conclusies leiden: ‘Uw dochter heeft het niet zo goed gedaan, ze scoort ver onder het gemiddelde.’ Andersom kan ook voorkomen: ‘lovende kritieken’, omdat de leerling toevallig veel ouder is en meer ‘onderwijs heeft genoten’ dan de gemiddelde leerling. Dat zet niet alleen de school, maar zeker ook de ouders op het verkeerde been!

Na groep 2 ontstaan er meer mogelijkheden voor klassikale/groepsgewijze afname, omdat de leerlingen daar, hoewel ook sterk verschillend in leeftijd, wèl dezelfde onderwijstijd (vanaf begin groep 3) achter de rug hebben en redelijk groepgewijs te toetsen zijn.

Waarom wel observeren?

Voor de groepen 1 en 2 adviseer ik daarom observatie-instrumenten met criteriumvaardigheden: op de aangegeven leeftijd verwacht je dat de leerling de daarbij behorende ‘opdracht’ tot een goed einde weet te brengen. Die te observeren vaardigheden betreffen dan naast die van de motoriek en de werkhouding in elk geval de cruciale voorwaarden op weg naar het met kans op succes leren lezen en rekenen. Ik maakte daarvoor zelf LVS 1-2, met achter de hand het uitgebreider en gedetailleerder OPFO voor de nadere diagnostiek.

Registratiegedeelte op de voorzijde van het opdrachten- en observatieboekje van het Leerlingvolgsysteem voor de groepen 1 en 2.

Opdracht 8 uit het opdrachten- en observatieboekje van LVS 1-2.

Observatieinstrumenten

Er zijn echter vele andere voorbeelden (soms door de school zelf samengesteld). Dit soort instrumenten, waarbij de nauwkeurig omschreven vaardigheden -meestal individueel- worden geobserveerd, kunnen vrij door de school worden gekozen. Dergelijke instrumenten hoeven namelijk niet te voldoen aan de in de nieuwe wet omschreven voorwaarden van validiteit, betrouwbaarheid en methode-onafhankelijkheid.

Dat is bij genormeerde instrumenten wel het geval. Het zijn immers (observatie)instrumenten in handen van vakkundige leerkrachten, die met kennis van zaken rekening houden met de geaardheid van de individuele leerling. In interactie mèt die leerling proberen zij te achterhalen in hoeverre de vaardigheid wordt beheerst op de daarbij aangegeven leeftijd.

Overigens is de school onder de nieuwe wet sowieso vrij in het kiezen van haar middelen, zeker voor de groepen 1 en 2.

Aanleg en potentie onderzoeken

Als het gaat om middelen waarmee men de aanleg/potentie van de leerling wil onderzoeken, liggen de zaken iets anders dan hierboven aangegeven. Bij die middelen wordt altijd rekening gehouden met de kalenderleeftijd en worden de testen doorgaans individueel afgenomen. Overigens is ook in dat geval een afname voor het eerst pas aan het eind van groep 2 aan te bevelen.

Samenvatting 

Het gebruik van genormeerde toetsen in kleutergroepen (1 en 2) kent grote bezwaren. Normering is problematisch door grote verschillen in kalenderleeftijd en onderwijstijd van leerlingen: jongere kinderen of laat ingestroomde kleuters scoren vaak lager, wat tot onterechte conclusies leidt over hun capaciteiten. Bovendien zijn afnamecondities moeilijk te standaardiseren bij zulke jonge kinderen. Dit riskeert vertekende resultaten, zoals overschatting bij oudere leerlingen of onnodige zorgen bij jongere.

Als alternatief worden observatie-instrumenten aanbevolen, zoals LVS 1-2 of OPFO, die criteriumgerichte vaardigheden (motoriek, werkhouding, voorbereidend lezen/rekenen) individueel en leeftijdsgebonden beoordelen. Deze methode sluit beter aan bij de ontwikkeling van kleuters en biedt ruimte voor professionele inschatting door leerkrachten. Scholen zijn vrij dergelijke instrumenten te kiezen, zonder verplichting aan validiteit of betrouwbaarheidseisen. Alleen bij potentieonderzoek (bijv. aanlegtests) wordt individuele afname mét leeftijdscorrectie geadviseerd, bij voorkeur vanaf eind groep 2. Kortom: observatie verdient de voorkeur boven gestandaardiseerde toetsing in de onderbouw.