Welk leerkrachtgedrag bevordert zelfgestuurd leren bij leerlingen?

Geplaatst op 11 juli 2024

Zelfgestuurd leren is een essentiële vaardigheid die leerlingen in staat stelt om zelfstandig en verantwoordelijk hun leerprocessen te sturen. Dit proces kan al vanaf jonge leeftijd worden ontwikkeld, mits leerkrachten en ouders de juiste begeleiding bieden. Het bevorderen van een gevoel van competentie en autonomie bij leerlingen is cruciaal. Dit kan worden bereikt door effectieve leerstrategieën aan te leren, gebruik te maken van hints en modeling, en door geleidelijk meer vrijheid te geven in combinatie met procesgerichte feedback.

Wat is zelfgestuurd leren?

Zelfgestuurd leren betekent dat leerlingen zelf de verantwoordelijkheid nemen voor hun leerproces. Hiervoor hebben zij een reeks leerstrategieën nodig, waaronder cognitieve en metacognitieve strategieën, evenals motivationele en affectieve strategieën. Cognitieve strategieën helpen bij de verwerking van informatie, terwijl metacognitieve strategieën gericht zijn op het plannen, monitoren en evalueren van het leerproces. Motivationele en affectieve strategieën ondersteunen de motivatie en het emotionele welzijn van de leerling, wat essentieel is voor het effectief uitvoeren van de cognitieve en metacognitieve strategieën.

De rol van autonomie, competentie en relatie

Voor effectief zelfgestuurd leren moeten drie basisbehoeften worden vervuld: autonomie, competentie en relatie.

Autonomie: Door leerlingen meer keuzevrijheid en verantwoordelijkheid te geven, kan hun gevoel van autonomie worden versterkt. Dit betekent echter niet dat leerlingen volledig aan hun lot worden overgelaten. Leerkrachten moeten zorgvuldig begeleiden en de geleidelijke overgang naar meer zelfstandigheid ondersteunen.
Competentie: Leerlingen moeten in staat zijn om de nodige leerstrategieën effectief toe te passen. Leerkrachten kunnen dit bevorderen door zich te concentreren op het leerproces in plaats van op de prestaties. Procesgerichte feedback helpt leerlingen te begrijpen hoe ze hun leerstrategieën kunnen verbeteren.
Relatie: De relatie tussen leerkracht en leerling verandert bij zelfgestuurd leren. De leerkracht moet een coachende rol aannemen, waarbij hij of zij de leerling ondersteunt en begeleidt zonder de controle over te nemen. Dit vraagt om vertrouwen in de capaciteiten van de leerling en een balans tussen begeleiding en vrijheid.

Leerstrategieën voor zelfgestuurd leren

Uit onderzoek blijkt dat een gecombineerde aanpak van cognitieve en metacognitieve leerstrategieën het meest effectief is. Deze strategieën omvatten:

Relateren: Het leggen van verbanden tussen nieuwe informatie en bestaande kennis.
Analyseren: Het opdelen van een taak in beheersbare delen.
Structureren: Het organiseren en ordenen van informatie.
Oriënteren: Het voorbereiden op een leerproces door doelen te stellen en stappen te plannen.
Evalueren: Het beoordelen van het leerproces en de leerresultaten.

Daarnaast zijn motivationele en affectieve strategieën belangrijk omdat ze de relevantie en het belang van de taak benadrukken, wat de motivatie en leerprestaties kan verbeteren.

Zelfsturing bij jonge leerlingen

Zelfgestuurd leren kan al op jonge leeftijd worden ontwikkeld. Kinderen kunnen vanaf het tweede levensjaar leren om hun emoties en gedrag te beheersen, wat de basis legt voor zelfregulatie. Dit helpt hen om beter om te gaan met frustraties en om impulsen te controleren. Voor- en vroegschoolse educatie kan hier een belangrijke rol in spelen, naast de opvoeding door de ouders.

Instructie van leerstrategieën

Leerkrachten kunnen verschillende methoden gebruiken om zelfgestuurd leren te bevorderen:

Hints: Door strategische vragen te stellen, kunnen leerkrachten leerlingen helpen om zelf oplossingen te vinden. Voorbeelden van dergelijke vragen zijn: "Wat weet je al over dit onderwerp?" en "Welke stappen moet je nemen om dit probleem op te lossen?"
Modeling: Door zelf een taak voor te doen, kunnen leerkrachten laten zien hoe bepaalde leerstrategieën in de praktijk werken. Peer-tutoring, waarbij leerlingen elkaar feedback geven, kan ook effectief zijn, mits de leerlingen goed worden geïnstrueerd in het geven van feedback.

Loslaten bij zelfgestuurd leren

Een belangrijke stap in zelfgestuurd leren is het geleidelijk loslaten van de leerlingen. Dit betekent dat leerkrachten de leerlingen eerst moeten helpen om de nodige vaardigheden te ontwikkelen en daarna geleidelijk meer vrijheid moeten geven. Het is cruciaal dat dit loslaten zorgvuldig gebeurt, met continue ondersteuning en monitoring van de leerkracht. Differentiatie is hierbij essentieel, omdat de mate van zelfstandigheid kan variëren tussen leerlingen.

Feedback

Feedback speelt een centrale rol in zelfgestuurd leren. Volgens het model van Hattie en Timperley (2007) moet effectieve feedback drie vragen beantwoorden:

Waar ga ik heen? (Wat zijn de doelen?)
Hoe ga ik? (Wat zijn mijn vorderingen?)
Wat is de volgende stap? (Wat moet ik doen om mijn doelen te bereiken?)

Deze vragen kunnen worden toegepast op vier niveaus: taak- of productniveau, procesniveau, zelfregulatie en persoonlijk niveau. Procesgerichte feedback is hierbij het meest effectief, omdat het leerlingen helpt om hun leerstrategieën te verbeteren en bewuster naar hun leerproces te kijken.

Vereiste vaardigheden van leerkrachten

Om zelfgestuurd leren effectief te bevorderen, moeten leerkrachten beschikken over de juiste kennis, houding en vaardigheden:

Kennis: Leerkrachten moeten goed op de hoogte zijn van zelfgestuurd leren en de bijbehorende leerstrategieën.
Houding: Leerkrachten moeten geloven in de waarde van zelfgestuurd leren en bereid zijn om hun rol aan te passen.
Vaardigheden: Leerkrachten moeten in staat zijn om leerlingen te motiveren, hen keuzevrijheid te bieden, coachend op te treden en zelf de zelfregulerende vaardigheden te beheersen.

Voorwaarden op schoolniveau

Naast de vaardigheden van individuele leerkrachten, moeten ook de voorwaarden op schoolniveau gunstig zijn voor zelfgestuurd leren. Dit omvat:

Fysieke condities en tijd: Aangepaste ruimtes, flexibele lesroosters en voldoende voorbereidingstijd.
Professionele ontwikkeling: Gelegenheid voor leerkrachten om zich continu te professionaliseren.
Teamsamenwerking: Samenwerking tussen leerkrachten om ervaringen en best practices te delen.

Praktische tips

Begin vroeg: Introduceer zelfgestuurd leren al op jonge leeftijd.
Geef procesgerichte feedback: Focus op het leerproces in plaats van op de resultaten.
Gebruik hints en modeling: Help leerlingen om strategisch te denken en leerstrategieën effectief toe te passen.
Bied geleidelijk meer vrijheid: Laat leerlingen steeds meer controle over hun leerproces, maar blijf begeleiden.
Stimuleer peer-tutoring: Moedig leerlingen aan om elkaar te helpen en feedback te geven.

Door deze strategieën en voorwaarden toe te passen, kunnen leerkrachten effectief bijdragen aan de ontwikkeling van zelfgestuurd leren bij hun leerlingen.

Geraadpleegde bronnen

Aarssen, J., Bolt. L., Leseman. P. Davidse, N.J., Jong, M.T. de, Bus, A.G., Mesman, J. (2010). Zelfsturing als basis voor de ontwikkeling van het kind. Speciale editie. No. 9. Utrecht: Sardes
Boekaerts, M. (1999). Self-regulated learning: Where are we today? International Journal of Educational Research, 311, 445-457.
De Boer, H., Donker-Bergstra, A.S., Kostons, D.D.N.M., Korpershoek, H., & Van der Werf, M.P.C. (2013).
Effective strategies for self-regulated learning: A meta-analysis. Groningen: GION.
Hattie, J. (2009). Visible learning – a synthesis of over 800 meta-analyses relating to achievement. London & New York: Routledge.
Hattie, J. & Timperley, H. (2007) The power of feedback. Review of Educational Research, Vol. 77, No. 1, pp 81-112. DOI: 10.3102/003465430298487.
Hendriks, M. (april, 2013). Doelgericht leren binnen het basisonderwijs. Een onderzoek naar de effecten van doelgericht leren op het gebruik van zelfregulerende vaardigheden en de leerresultaten van leerlingen uit groep 7 en 8 van het basisonderwijs binnen het vakgebied rekenen. Heerlen: Open Universiteit Nederland.
Kostons, D., Donker, A.S., Opdenakker, M.C. (2014). Zelfgestuurd leren in de onderwijspraktijk. Een kennisbasis voor effectieve strategie-instructie. Groningen: Gion.
Pintrich, P.R. (2004). A conceptual framework for essessing motivational and self-regulated learning in college students. Educational Psychology Review, 16, 385-407. In: Hendriks, M. (april, 2013). Doelgericht leren binnen het basisonderwijs. Een onderzoek naar de effecten van doelgericht leren op het gebruik van zelfregulerende vaardigheden en de leerresultaten van leerlingen uit groep 7 en 8 van het basisonderwijs binnen het vakgebied rekenen. Heerlen: Open Universiteit Nederland.
Ryan, R.M. & Deci, E.L. (2000). Self-Determination Theory and the Facilitation of Intrinsic Motivation, Social Development an dWell-Being. American Psychologist, Vol. 55, pp. 68-78.
Schalkers, K. (2013). Leren? Dat kan ik zelf! Maar wil je even helpen? www.kpcgroep.nl/oderwijsanders.
Schalkers. (2014). Zelfsturend leren op traditionele en innovatieve scholen en de factoren die dit bevorderen dan wel belemmeren. Utrecht: UU. Utrecht; ’s Hertogenbosch: KPC-groep.
Stevens, L. (1997). Overdenken en doen: een pedagogische bijdrage aan adaptief onderwijs. Den Haag Procesmanagement Primair Onderwijs.
Tymms, P., Merrell, C., Thurston, A., Andor, J., Topping, K., & Miller, D. (2011). Improving attainment across a whole district: school reform through peer tutoring in a randomized controlled trial. School Effectiveness and School Improvement, 22, 265-289. Doi: 10.1080/09243453.2011.589859
Van den Bergh, L. & Ros, A. (2015) Begeleiden van actief leren. Theorie en praktijk van zelfsturing en samenwerking. Bussum: Coutinho.
Vleugels, S., Ginkel, A. van. (2010). Zelfverantwoordelijk leren binnen het basisonderwijs. Literatuurstudie uitgevoerd in het kader van de Master leren en Innoveren. Utrecht, Interactum.

Meer weten?

Voor meer uitvoerige praktische informatie verwijzen wij naar de boeken en brochures die zijn besproken bij paragraaf Handreikingen voor zelfgestuurd leren.