Hoe kunnen pabo-docenten de ontwikkeling van de schrijfvaardigheid van hun studenten versterken?

Geplaatst op 7 november 2020

De ontwikkeling van schrijfvaardigheid van pabo-studenten vraagt om een serieuze, stapsgewijze aanpak. Die bestaat uit feedback geven, strategieën aanleren, het delen en bespreken van schrijfpogingen en leerlingen aanmoedigen. Vooral motivatie en zelfvertrouwen lijken belangrijke factoren in het goed leren schrijven. Omdat pabo-studenten onderling sterk verschillen in schrijfvaardigheid zou het goed zijn als er een leerlijn komt voor het schrijven van een eindscriptie. Daarbij zou er ook in andere vakken aandacht moeten zijn voor schrijfvaardigheid Nederlands.

In het algemeen geldt dat om te kunnen leren eigenaarschap belangrijk is. Dat betekent zelf verantwoordelijkheid nemen voor je leerproces. Betrokkenheid en motivatie zijn de basis; ze dragen bij aan zelfsturing en dat zorgt weer voor self-efficacy (het geloof in eigen kunnen), zelfvertrouwen en doorzettingsvermogen. Leraren kunnen het eigenaarschap van leerlingen versterken door hun gevoel van autonomie en betrokkenheid aan te spreken. Daarbij helpt het om leerlingen uit te dagen met een realistisch vraagstuk.

Versterken eigenaarschap in schrijfonderwijs

Het verwerven van schrijfvaardigheid is een langdurig proces, waarbij een hoge kwaliteit van instructie komt kijken en vele uren oefening. Door dat vele oefenen raken leerlingen soms gedemotiveerd. Uit onderzoek onder diverse leeftijdsgroepen blijkt dat vooral motivatie en zelfregulatie belangrijk zijn. Leraren moeten zich daarom richten op een serieuze, stapsgewijze aanpak waar feedback geven op de voortgang een onderdeel is. Schrijfstrategieën aanleren, het delen en bespreken van schrijfpogingen en aanmoediging zijn ook essentieel.

Vooral schrijfstrategieën dragen bij aan betere motivatie

Vooral het leren van schrijfstrategieën zorgt ervoor dat leerlingen gemotiveerder zijn, blijkt uit onderzoek. Voor studenten geldt dat aandacht voor hun houding ten aanzien van schrijven belangrijk is: de kracht ervan maar ook de moeilijkheid. Ze moeten met name vertrouwen ontwikkelen in hun schrijfvaardigheid. Verder zijn authentieke schrijfdoelen belangrijk, zoals schrijven voor een echt publiek. En het werkt beter om schrijftaken in delen te geven, de leerling te helpen om specifieke doelen te stellen en feedback te geven op de voortgang.

Observeren en nadoen

Voor goede motivatie is het daarnaast belangrijk om te zorgen voor een zogeheten sociale context. Dat betekent gestructureerde schrijfactiviteiten aanbieden waarbij leerlingen samen kunnen overleggen, schrijfpogingen kunnen delen en bespreken. Belangrijk daarbij is dat de docent ze aanmoedigt. Zo ontwikkelen leerlingen een ‘I can do it if I try’-attitude.

Verder blijkt uit een experiment onder studenten dat het coping-model een effectieve manier kan zijn om beter te leren schrijven. Dit model gaat uit van vier stadia: observatie (iemand die het voordoet: een model), nadoen, zelfcontrole en zelfregulatie. Vooral de impact van observatie en nadoen blijkt groot. Dit heeft niet alleen effect op de schrijfvaardigheid maar het stimuleert ook de reflectie en de schrijfstrategieën. En het kan motiverend te werken: een leerling die iemand anders een succes ziet bereiken met een moeilijke taak, verwacht het zelf ook te kunnen.

Meer en bredere aandacht voor schrijfvaardigheid op de pabo

Goed leren schrijven is dus een complexe vaardigheid waarbij motivatie en vertrouwen belangrijk zijn. Een stapsgewijze aanpak werkt het best. Om de schrijfvaardigheid van studenten aan de pabo te versterken is wel extra aandacht nodig, vooral omdat ze hiaten vertonen in hun schrijfvaardigheid, meestal vanwege vooropleiding, intellectuele vermogens of achtergrond (zoals anderstaligheid). De gebrekkige schrijfvaardigheid speelt zich op allerlei niveaus af: van spelling en grammatica tot het opzetten van een redenering en de opbouw van een onderzoeksverslag of scriptie.

Schrijfexpert Van Gelderen, die ook lector op een lerarenopleiding en pabo is, vindt dat een leerlijn schrijfonderwijs zou kunnen helpen om pabo-studenten stapsgewijs te helpen met het schrijven van een scriptie, wat immers een eis binnen de opleiding is. Ook voor de motivatie zou het goed zijn om het schrijfonderwijs niet alleen bij Nederlands, maar ook bij andere vakken aandacht te geven.

Uitgebreide beantwoording

Opgesteld door: Yolande Emmelot (antwoordspecialist) en Marianne Boogaard (kennismakelaar)

Vraagsteller: docent pabo

Geraadpleegde expert(s): Amos van Gelderen (onderzoeker taalonderwijs)

Vraag

Hoe kunnen pabo-docenten de ontwikkeling van de schrijfvaardigheid van hun studenten versterken?

Kort antwoord

Vooral motivatie lijkt een belangrijke factor in het goed schrijven. Studenten moeten vertrouwen ontwikkelen in hun schrijfvaardigheid. In het algemeen zorgen motivatie en betrokkenheid voor self-efficacy en zelfvertrouwen, hoewel die relatie specifiek voor schrijfonderwijs nog niet eenduidig is aangetoond. Duidelijk is dat een goede schrijfvaardigheid van pabo-studenten vraagt om een serieuze, stapsgewijze aanpak vraagt, waar feedback geven, strategieën aanleren, het delen en bespreken van schrijfpogingen en aanmoediging deel van uitmaken.

Toelichting antwoord

Versterking van eigenaarschap en motivatie

Er is veel onderzoek gedaan op het terrein van eigenaarschap en motivatie. De Kennisrotonde heeft eerder een vraag beantwoord over versterking van eigenaarschap in het voortgezet onderwijs (Kennisrotonde, 2017). Eigenaarschap of het verwante ‘agency’ wordt bepaald door zelfconcept, overtuigingen, zelfregulatie en motivatie. Betrokkenheid en motivatie worden beschouwd als startpunten van eigenaarschap, omdat ze bijdragen aan zelfsturing, wat weer bijdraagt aan self-efficacy en zelfvertrouwen. Deze factoren hebben invloed op het doorzettingsvermogen, wat weer effect heeft op motivatie en betrokkenheid.

We zien hier dus een complex systeem van factoren die gerelateerd zijn aan eigenaarschap. Om het eigenaarschap van leerlingen in het vo te versterken, zouden docenten didactische strategieën moeten inzetten die gericht zijn op een gevoel van autonomie, betrokkenheid en competentie. Verder moeten zij leerlingen effectieve strategieën aanleren, feedback geven en de leeromgeving verrijken met informatiebronnen en digitale tools (Kennisrotonde, 2017).

De leeromgeving is ook volgens ander onderzoek van invloed op de motivatie en op de prestaties. Zo laat bijvoorbeeld onderzoek onder eerstejaarsstudenten aan de universiteit zien dat probleemgestuurd onderwijs, een actieve vorm van leren, kan bijdragen aan de motivatie en prestaties van studenten. Urgentie (ervaren belang of noodzaak) is daarbij het startpunt. Relevant voor gemotiveerd leren is dat er sprake moet zijn van een duidelijk beargumenteerd probleem, een hiaat, een ervaren uitdaging. Hierdoor kan het gevoel van urgentie of interesse ontstaan (Baeten, Dochy & Struyven, 2013). Kortom: urgentie stimuleert betrokkenheid.

Versterken eigenaarschap als element van effectief schrijfonderwijs

Het verwerven van schrijfvaardigheid is een langdurig proces, waarbij een hoge kwaliteit van instructie komt kijken en vele uren oefening (Zimmerman & Kitsantas, 2002). Schrijven is ook complex en motivatie is cruciaal, maar moeilijk om te realiseren en vast te houden (Bruning & Horn, 2000). Onderzoek naar effectief schrijfonderwijs voor diverse leeftijdsgroepen met schrijfproblemen laat zien dat effectief schrijfonderwijs gericht moet zijn op motivatie en zelfregulatie (Santangelo & Olinghouse, 2009; Mason, Harris & Graham, 2011).

Verschillende studies gaan nader in op specifieke (ontwerp)kenmerken van motiverend effectief schrijfonderwijs. Belangrijk blijkt vooral te zijn dat studenten vertrouwen ontwikkelen in hun schrijfvaardigheid, en dat hiervoor een serieuze, stapsgewijze aanpak nodig is, waar feedback geven op voortgang richting de doelen, strategieën aanleren, het delen en bespreken van schrijfpogingen en aanmoediging deel van uitmaken en waarbij authentieke schrijfdoelen helpen. Ter nadere toelichting het volgende:

Voor schrijfmotivatie is – onder meer – het leren van schrijfstrategieën van belang. Dat blijkt specifiek uit een literatuurstudie op basis van onderzoek van Bruning en Horn (2000), die verschillende leeftijdsgroepen – waaronder adolescenten - betreft, Het is van groot belang aandacht te besteden aan de condities waaronder studenten schrijven.

Ten eerste moet er gewerkt worden aan de houding tegenover schrijven: de kracht ervan, de moeilijkheid. Studenten moeten vertrouwen ontwikkelen in hun schrijfvaardigheid.
Ten tweede moet er gezorgd worden voor authentieke schrijfdoelen en -contexten: echte doelen stellen en voor publiek schrijven helpt om studenten een gevoel van belang van hun eigen ‘schrijfstem’ te geven.
Ten derde zijn er ondersteunende condities nodig: schrijftaken in delen geven, hulp bieden bij het stellen van specifieke doelen, feedback geven op voortgang richting de doelen, strategieën aanleren.
Ten vierde zijn aanpakken nodig om negatieve gevoelens van leerlingen over schrijven te ontzenuwen (Bruning & Horn, 2000).

Volgens Santangelo en Olinghouse (2009) vergroot het bieden van een sociale context de motivatie van leerlingen die problemen hebben met schrijven. Dat betekent concreet: goed gestructureerde samenwerkende schrijfactiviteiten bieden om de sociale en communicatieve functies van schrijven als onderdeel van de dagelijkse routine van leerlingen en studenten te bevorderen. Het delen en bespreken van schrijfpogingen, met aanmoediging en versterking door de docent is daarbij van belang. Leerlingen moeten een ‘I can do it if I try’ attitude ontwikkelen.

Volgens Zimmerman en Kitsantas (2002) moeten lerende schrijvers de overgang maken van afhankelijkheid van sociale bronnen, instructies en ondersteuning naar een toegenomen vertrouwen in zelfregulerende bronnen. Dat proces verloopt via vier stadia: observatie (van een ‘model’, iemand die het voordoet), nadoen, zelfcontrole en zelfregulatie. De eerste twee stadia betreffen sociale leerervaringen om leerders voor te bereiden op zelfcontrole en zelfregulatie en de benodigde vaardigheden daarvoor (Zimmerman & Kitsantas, 2002).

Deze manier van leren - het ‘coping-model’- bleek in een experiment onder studenten aan een universiteit de beste schrijfresultaten te geven. Vooral de impact van observatie en nadoen blijkt groot: ‘observerend leren’ heeft niet alleen effect op de schrijfvaardigheid maar stimuleert de reflectie en de schrijfstrategieën (Braaksma et al., 2007; Rijlaarsdam et al., 2008). Observerend leren heeft ook een motiverende werking: door een ander te observeren (die worstelt en toch slaagt in de uitvoering van de taak), lijkt de succesverwachting van een leerling te stijgen.

Echter, Raedts et al., (2009) vonden in onderzoek onder eerstejaars studenten aan de universiteit geen hogere succesverwachtingen bij studenten die observerend leerden ten opzichte van studenten die schrijfoefeningen hadden gemaakt. Zimmerman & Kitsantas (2002) konden ook geen hogere self efficacy aantonen bij studenten die een model geobserveerd hadden. Wel waren in hun onderzoek de schrijfresultaten beter bij studenten die observerend leerden.

Aanpak om de schrijfvaardigheid op de pabo te bevorderen

Uit het bovenstaande wordt duidelijk dat betrokkenheid (gevoelde urgentie) en motivatie bij een complexe vaardigheid als schrijven cruciaal zijn. Ook wordt duidelijk dat studenten niet zomaar goede schrijvers worden: een stapsgewijze aanpak lijkt nodig.

Raadpleging van een schrijfexpert, tevens lector op een lerarenopleiding en pabo, wijst ook op de noodzaak van expliciete aandacht voor schrijfonderwijs op de pabo (A. van Gelderen, persoonlijke communicatie, 16 september 2019). Volgens de expert bestaan er bij pabo-studenten vele hiaten in de schrijfvaardigheid, die te maken hebben met vooropleiding, intellectuele vermogens en achtergrond (onder andere anderstaligheid). De gebrekkige schrijfvaardigheid speelt zich op allerlei niveaus af: van spelling en grammatica tot het opzetten van een redenering en de opbouw van een scriptie. (Zie ook: Van der Leeuw, Pauw, Smits en Van der Ven, 2010).

Er zou, zowel volgens Van Gelderen als Van der Leeuw cs, een leerlijn schrijfonderwijs moeten komen om studenten op de pabo stapsgewijs te helpen met het schrijven van een scriptie, wat immers een eis binnen de opleiding is. Ook voor de motivatie is het belangrijk om het schrijfonderwijs een belangrijke plaats te geven en niet alleen binnen het vak Nederlands, maar ook binnen andere vakken. Schrijven krijgt te weinig aandacht op de pabo. Dat vraagt ook om professionalisering van vakdocenten zowel op onderzoeksvaardigheden - in verband met het schrijven van een scriptie c.q. onderzoeksverslag - als op schrijfvaardigheid.

Geraadpleegde bronnen

Baeten, M., Dochy, F. & Struyven, K. (2013). The effects of different learning environments on students’ motivation for learning and their achievement. British Journal of Educational Psychology, 83(3), 484-501.
Braaksma, M.A.H., Rijlaarsdam, G.C.W., Van den Bergh, H. Van Hout-Wolters, B.H.M. (2007). Observerend leren en de effecten op de organisatie van schrijfprocessen. Levende Talen Tijdschrift, 8(4), 3-15.
Bruning, R. & Horn, C. (2000). Developing Motivation to Write. Educational Psychologist, 35(1), 25-37.
Kennisrotonde (2017). Hoe kunnen docenten het eigenaarschap van leerlingen in het voortgezet onderwijs versterken? (KR.180). Den Haag: Kennisrotonde.
Leeuw, B. van der, Pauw, I., Smits, M. & Van de Ven, P. (2010). Schrijven op de pabo: wat weten we uit onderzoek? In: Levende Talen Tijdschrift, Jaargang 11, nummer 2, 2010 (p30-39).
Mason, L.H., Harris, K.R. & Graham, S. (2011). Self-regulated strategy development for students with writing difficulties. Theory into Practice, 50(1), 20-27.
Raedts, M., Daems, F., Van Waes, L. & Rijlaarsdam, G. (2009). Observeren van peer models bij een complexe schrijftaak. Tijdschrift voor taalbeheersing, 31(2), 142-165.
Rijlaarsdam, G., Braaksma, M., Couzijn, M., Janssen, T., Raedts, M., van Steendam, E.V., Toorenaar, J.M. & van den Bergh, H. (2008). Observation of peers in learning to write: practice and research. Journal of Writing Research, 1(1), 53-83.
Santangelo, N. & Olinghouse, N.G. (2009). Effective Writing Instruction for Students Who Have Writing Difficulties. Focus on Exceptional Children 42(4), 1-20.
Zimmerman, B. J., & Kitsantas, A. (2002). Acquiring writing revision and self-regulatory skill through observation and emulation. Journal of Educational Psychology, 94(4), 660-668.